Met onze tijdsstructuren inclusief tijdsgevoel is iets grondig aan het veranderen en dat leidt tot tal van vragen. Van redelijk praktische zoals ‘Als je thuiswerkt, begin je dan met werk als je inlogt, of als je produceert?’ En ‘Als er autonome voertuigen zijn van je werkgever die je naar je werk brengen, wanneer begint dan de arbeidstijd?’ Tot meer fundamentele vragen: ‘Wat is dat dan precies, je eigen, autonome tijd?’

Dit artikel is gebaseerd op sociaal-wetenschappelijke kennis. Je kunt ermee nadenken en bepalen of de omgang met tijd in de samenleving neigt naar een mobiele uchronie – dat is een tijd-utopie ofwel ideaal model – of een mobiele dyschronie, een dystopische omgang met tijd.

De analyses zijn geïnspireerd op het werk van twee sociaal-wetenschappers – sociologe Judy Wajcman (London School of Economics and Political Science (LSE)), sociologe Sun Sun Lim (Social Science Faculty van Singapore University) – en techniekfilosofe Martijntje Smits (Den Haag/Amsterdam).

En intussen blijven burgers bedrijvige app-parasieten en staan in Singapore KinderGPSvolgapps zoals PhoneSheriff in de apptop 20.

Dit is deel 1 uit een driedelige wetenschapsjournalistieke serie* over het digitale tijdexperiment en de sociale aansturing ervan, mede mogelijk gemaakt dankzij een onderzoekswerkbeurs van het Matchingfonds Journalisten en Fotografen.

Homo Office Sapiens bevrijdt zich van de kabels

In een fietskelder speelde zich een vreemde, onspectaculaire scene voor mijn ogen af. Ambtenaren daalden af in de betonnen donkerte, haalden hun fiets van het slot en trokken vervolgens langzaam hun regenpak aan. Daarna liepen ze in regenpak rustig, erg rustig, weer de trap op naar boven en checkten uit bij de prikklok. Tot op de seconde afgeteld, deze werkdag zat er weer op. Vanaf dit moment van uitchecken, opeens, veranderde hun act in: snel, sneller, regenpak-broekspijpen schurend tegen elkaar, als lemmingen terug de kelder in, op de fiets en wegracen. Dat was begin 1990s en omdat onspectaculariteit vaak het allerbeste de geldende normen onderstreept, schoot deze scene me net weer te binnen.

Het voelt, nu ik dit beschrijf, als het donkere, archaïsche tijdperk van voor de digitalisering. Kantoorwerk deed je op je kantoor, er was nog veel papier, zwart-groenige beeldschermen zaten vast aan dikke kabels. Een beeld zoals dat van de duistere fabrieken van de industrialisatie, maar dan de grijzige, brommende plastic variant. De dramatiek ervan zie je meestal pas achteraf. Techniek- en arbeidssociologe Judy Wajcman analyseert deze technologiegeschiedenis. Wajcman, hoogleraar sociologie aan de London School of Economics and Political Science (LSE), klinkt er zelf verbaasd over, dat het nog maar zo kort geleden is eigenlijk. Een jaar of tien, elf geleden.

London: arbeidssocioloog Judy Wajcman

Veel technologieën staan nog in de kinderschoenen. Ik denk niet dat we deze waanzin blijven doen.

Judy Wajcman

Wajcman, ik zag haar ergens de Donna Haraway van de technieksociologie genoemd worden, rekent uit haar hoofd terug, omdat ze bij het verjaarsfeestje van de Iphone in Stanford was. Rond 2011 moet het geweest zijn, wanneer mobiel werken mogelijk wordt door wifi op je smartphone: emails kunnen met je meereizen. Communicatiewerk kun je vanaf dat moment overal doen, door internet kon dat natuurlijk al enigszins, maar nu is het normaal om met wifi, mobiele ontvangst en flatrates met iedereen overal te kunnen communiceren. De mens is ontketend, of ontkabeld, van vaste locaties. Homo Office Sapiens duwt de oude apparaten van hun sokkel.

Dit is ruw geschetst het grote sociale experiment waarin we leven, met bijbehorende chaotische en spannende situaties van wie nu wat waar doet. In de pandemie van 2019-2021 deelt online ook nog eens een flinke dreun uit aan off-line. Veel mensen leven in een soort online motregen van data, videos, podcasts en berichten; het leven voelt blurry, wazig, structuren vloeien in elkaar over. Judy Wajcman durft geen toekomst meer te voorspellen, zegt ze, “veel techologieën staan nog in de kinderschoenen. Ik denk niet dat we deze waanzin blijven doen.”

Vooraf is het wel belangrijk te zeggen dat de meeste uitspraken in deze reeks zijn gebaseeerd op onderzoek en uitspraken van kenniswerkers en dat is niet 1:1 toepasbaar op alle beroepen en leefstijlen. Inzicht wordt geboden in de groeiende kenniseconomie en bijbehorende digitale levensstijlveranderingen. Binnen deze realiteiten plus die waanzinnige pandemische 2021-realiteit probeer ik het sociaal-technologisch experiment waarin we leven beter te begrijpen.

Zonder in de valkuil te stappen van de versnelling en het druk-drukker-drukst-verhaal. Ja, de versnelling van van-alles-en-nog-wat is een feit, al sinds de industrialisatie. Maar waarom zou je op andermans of je eigen rem trappen?

Singapore: sociaal-wetenschapper Sun Sun Lim

Denken in afgesloten tijdseenheden en activiteiten is verleden tijd.

Sun Sun Lim

Het is UTC+8 Singapore wanneer ik Sun Sun Lim ontmoet. Ze beschreef in 2005 de overgang van ons tijdgevoel van monochroon naar mobielchroon. ‘Domesticeren’ is een belangrijk woord in het werk van Lim: de mobiele tijd en de techniek moeten worden getemd. In 2020 verscheen haar laatste boek Transcendent parenting – Raising children in the Digital Age. Het onderzoek baseert zich op interviews met 70 ouders en 163 kinderen en Lim volgt daarbij alle praktijken van intensieve micro-coördinatie in chatgroepen en onderlinge berichten in tal van apps.

Hoe kom je van de ene activiteit in de andere, van de ene episode, timeslot, in de andere? “Time-slots?” reageert prof. Lim verbaasd, “ik geloof niet dat ik denk in termen van slots en daarom spreek ik van loops.” Denken in afgesloten tijdseenheden en activiteiten is voor haar verleden tijd. “Wanneer ik ouderschap-doen vergelijk met mijn moeder’s ouderschapservaringen: haar dag was gestructureerd, de kinderen waren op school en dan had ze tijd voor zichzelf en haar eigen verplichtingen. Voor de kinderen waren er de tijden dat we naar huis gingen, naar school gingen, vrij waren. (…) Wij zijn nu verbonden met onze kinderen ook als ze de hele dag weg zijn, op school.”

KinderGPSvolgapps in de apptop20

Ze somt de communicatie-loops op:“Communicatie met de school; communicatie met de kinderen; het managen van de communicatie over de kinderen; het leven van de kinderen in chatgroepen met andere ouders bespreken.” Weg van huis, bewaken ouders het huis met de nannies. KinderGPSvolgapps zoals PhoneSheriff staan in Singapore in de apptop 20. Ouders, zegt Lim, leven in een “voortdurende panoptische toestand. Je weet dat ze veilig zijn maar het is ook een last. En je vergelijkt heel de tijd met je lotgenoten, er is een extreme vergelijkingsdruk tussen scholieren en ouders onderling”. De moeders – de opvoeding is nog voornamelijk in handen van moeders – schrijven ‘i feel i am in the classroom‘ en ‘wij doen examen’.

Is dat niet al een fraaie uchronie, een tijdutopie? Mooie momenten samen met je kind beleven? Of klinkt dit toch meer als een dyschronie, de dystopische pendant waarin school nooit meer ophoudt en werk ook niet. “Je ziet het al gebeuren”, zegt Lim pragmatisch, “in Singapore hebben we vaak whatsappchatgroepen gerelateerd aan je werkteam. Dan is er email, chat, facebook, linkedin. Stel, ik ben de chef van een team en ik post iets op mijn linkedin, een project-succes. Krijg ik niet snel de likes van mijn medewerkers, dan is het verwijt: ‘waarom toon jij niet je emotionele support’.

Er is veel emotioneel werk bijgekomen dat vroeger plaatsvond in face-to-face-communicatie. (..) Bovendien is nu de interactie zichtbaar voor de eeuwigheid.” Werken is een performatieve act geworden: “Je doet iets omdat je gezien moet worden.” Lim’s conclusie is dat het niet meer mogelijk is te compartimentaliseren, om activiteiten in tijd en ruimte van elkaar te scheiden. Alle activiteiten zegt ze, “convergeren in die online ruimte” en “je verlaat de grenzen tussen je persoonlijke tijd en je professionele tijd.”

Eigen tijd en backstage jezelf zijn

Wat opvalt als grote afwezige is de vrije tijd. Ik vraag naar ‘own time‘, een vraag die ik drie keer en terugluisterend wat vertwijfeld in verschillende bewoordingen herhaal, omdat het een categorie tijd lijkt die niet past in het gesprek met Lim. ‘Eigentijd’ is het concept waarmee de Oostenrijkse sociologe Helga Nowotny refereert naar de emancipatoire strijd van vrouwen in de twintigste eeuw, om naast tijd voor zorg en werk ook tijd voor zichzelf over te houden. Eigentijd moet ook door anderen mogelijk gemaakt worden. Lim verwijst er meer naar in de zin van ‘down time‘, of ‘hersteltijd’, of ‘backstage jezelf zijn’. Vrije tijd lijkt haast niet echt te bestaan, geen doel op zich te zijn, ook omdat veel van de dromen die verwerkelijkt moeten worden al in je functie als ouder of werkende worden waargemaakt.

Werknemers, ouders en kinderen worden een soort app-parasieten

en komen niet meer uit die eindeloze communicatiecirkels.

Vooral onder Chinese ouders in Singapore, concludeert Lim, is er een direct verband tussen eigentijd, die besteed wordt aan kinderen, vanuit liefde voor de familie. Die liefde uit zich in controle over of het je kind overal goed gaat en in het continu steunen van de schoolloopbaan. Dan is het niet verwonderlijk dat het de invasieve loop van communicatie en netwerken zelf is, die alle tijd en aandacht opslokt. Werknemers, ouders en kinderen worden een soort app-parasieten en komen niet meer uit die eindeloze communicatiecirkels.

Wordt vervolgd: in het volgende deel komen Uchronieën aan bod, dat zijn tijdutopieën, in relatie tot levensloopmodellen en de omgang met tijd in digitale kalenders in Silicon Valley. Kalender apps werden in eerste instantie vooral daar ontwikkeld door jonge mannen die zich 24/7 bezighielden met de vraag: Hoe kun je met algoritmes en door tracking de wisseling tussen tijdsactiviteiten optimaal organiseren?

Eén frappant feit moet ik nog delen: Sun Sun Lim klapt niet alleen haar laptop ’s avonds gewoon dicht om haar werktijd af te sluiten, als decaan van de Social Science Faculty van Singapore University heeft ze een assistente die ervoor zorgt dat al haar afspraken zo aansluiten dat ze zes uur werk aaneensluitend inplant. En haar assistente is ….. een echt mens.

* Deze reeks is mede mogelijk gemaakt dankzij een onderzoekswerkbeurs van het Matchingfonds Journalisten en Fotografen. Met hartelijke dank aan De Coöperatie en Stichting Lira samen met de Stichting Democratie en Media. Dit is het eerste deel van drie. Blijven volgen, aan het eind komt een spectaculaire literatuurlijst:) De informatie voor de serie werd verzameld in de periode jan. 2021

Citeer je dit artikel, dan ben ik je dankbaar voor het noemen van de financiering van onafhankelijke wetenschapsjournalistiek en voor de bronvermelding:

Smolenaars. Ellie 2022. Sociale Wetenschappen en digitale technologie: leven in een mobiele Uchronie en Dyschronie. Social Research & Journalism. Gepubliceerd 16/05/22.

#uchronie #dyschronie #Sunsunlim # JudyWajcman #SocialeWetenschappen #Kalenderapps @jourcoop #tijdsonderzoek #socialetechtrends