Complexe wezens als de mens hebben oriënteringspunten buiten henzelf nodig. Helpen Durkheim’s morele gezondheidstips? Drie sociale emoties bedreigen een harmonieuze verbinding tussen individu en samenleving: egoïsme, altruïsme en anomie. En Gezondheidstip 3 is: Vermijd Anomie, ofwel Normloosheid, vooral in tijden van crisis.

Reparatie van de morele TomTom

De mens is een duaal wezen en bestaat uit een fysiek deel en een sociaal deel. Het is het sociale deel dat waarde geeft aan ons bestaan, aldus de Franse socioloog Émile Durkheim. Toch lijkt de morele aansturing van ons sociale deel niet helemaal probleemloos te werken. Ofwel, vrij vertaald naar het technologisch nu: onze morele TomTom is nogal oriënteringsloos. Terwijl complexe wezens als de mens toch echt wel oriënteringspunten buiten henzelf nodig hebben, schrijft Durkheim in zijn klassieker Le Suicide (1897).

‘Reparatie van de morele TomTom’ is in print gepubliceerd in: Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken Winter 2013 Nummer 4 pag. 30-31.

Le Suicide behandelt extreem ongezond gedrag met dodelijke afloop, ofwel zelfdoding. Sociologen doen daar niet erg emotioneel over; ze beschouwen zelfdoding nogal koel als welzijnsindicator van een samenleving. Terwijl de negentiende-eeuwse burger bij zelfdoding een geval van krankzinnigheid, monomanie en/of psychopathie vermoedde, duiden zelfmoorden volgens de sociaal-wetenschappelijke analisten van die tijd op een morele behoefte van de gehele samenleving. Zelfdodingsstatistieken meten het moraal deficiet van ons allen.

Diagnose van Durkheim als kind van zijn tijd

De diagnose van Durkheim is beroemd vanwege zijn fraaie, empirisch-analytische, redeneertrant. Hij beweegt zich soepel van hypothese naar hypothese door de materie, van de samenhang tussen de seizoenstemperatuur en zelfdoding, naar de samenhang tussen huwelijk en zelfdoding. Dit steeds logisch interpreterend met de bijbehorende cijfers. De cijfers bleken later overigens minder betrouwbaar dan Durkheim dacht. Ook blijkt hij een typisch kind van zijn tijd en plaats met stuitende beweringen over hoge en lage culturen, mannen en vrouwen en geringere intelligenties vanwege een kleiner hersenvolume. Precieze relaties laat ik graag onbenoemd.

Interessant zijn drie concepten die tot op de dag van vandaag inspireren. Drie sociale emoties bedreigen een harmonieuze verbinding tussen individu en samenleving: egoïsme, altruïsme en anomie. Een verkeerde dosis van deze sociale emoties, te veel of te weinig, is zelfs letterlijk levensgevaarlijk.

Gezondheidstip 1: Vermijd hyper-egoïsme en integreer in een community

Negentiende eeuwse cijfers toonden volgens Émile Durkheim overtuigend aan dat protestanten vaker zelfmoord plegen dan katholieken. Daaruit maakte hij op dat religie op zich niet beschermt tegen suïcidaal gedrag, maar dat het erop aankomt hoe religie wordt uitgeoefend. Protestanten opereren minder collectief-ritueel dan katholieken. En onder Joodse gelovigen met nog veel meer voorschriften en rituelen, bleek het percentage zelfmoorden nog geringer dan onder katholieken. Nog meer steun voor zijn these dat rituelen en dogma’s beschermen tegen zelfmoord, vond Durkheim in twee andere patronen: familie blijkt te beschermen tegen zelfdoding, net als grote politieke gebeurtenissen als revolutie of een patriottistische oorlog. Steeds beschermt de gemeenschap het individu.

Gezondheidstip 2: Vermijd hyper-altruïsme en werk aan eigen identiteit

Het gaat om de juiste dosis, weten we van Paracelsus. Elk op zich gezond element kan in de verkeerde hoeveelheid vergif worden. Zo kan ook groepsintegratie te ver gaan en dodelijk ongezond eindigen. Durkheim benoemt dit als ‘impersonalism’: het kwijtraken van een persoonlijk bestaan en het daaruit ontstane gevoel van een plicht tot zelfmoord. In het leger, met name onder officieren die volledig opgaan in de organisatie, kwam zelfmoord relatief vaak voor. Je bent als het ware je organisatie geworden, of je bent je chef of je echtgenoot, wat je kwetsbaar maakt voor overname door de ‘martial spirit‘.

Anno 2009 vervolgde Marzio Barbagli, Italiaans socioloog, Durkheim’s zoektocht ook buiten Europa, met name in Azië. Zelfmoordterroristen, de self-bombers, stervend voor hun organisatie, zijn hyper-altruïsten. Ook weduwenzelfverbranding in India, of het voetafbinden in vroeger China getuigen van altruïstische acties. Het doel is daarbij volgens Barbagli, ook het tonen van een zekere morele superioriteit.

Gezondheidstip 3: Vermijd Anomie, ofwel Normloosheid, vooral in tijden van crisis

Een toestand van anomie, van normloosheid, treedt op wanneer de samenleving individuen niet genoeg controleert, niet genoeg zekerheden biedt en wanneer bestaande activiteiten plotseling onderbroken worden. Denk bijvoorbeeld aan een economische crisis, aan werkloosheid, aan de ondernemer die failliet gaat. Het gaat daarbij niet zozeer om de toestand van armoede, maar om de plotselinge verandering, om de ‘disturbance‘ van het leven zoals het was. Slaven en migranten, gevangenen en werklozen, rijken die hun imperium verliezen; zij plegen zelfmoord langs de anomische route.

Intermezzo: controle en crisis

Wellicht is nu ten onrechte de indruk gewekt dat het steeds slechter gaat met de samenleving, gemeten aan zelfdoding. Volgens Marzio Barbagli daalt gedurende de twintigste eeuw suicide bijna overal. Hij verklaart dit onder meer door toenemende medicalisatie en controle; zelfmoordneigingen worden behandeld.

De dalende lange termijn trend wordt onderbroken door exceptionele crisisperioden. In Nederland neemt het aantal gevallen van zelfdoding sinds 2008 toe. Volgens het CBS maakten in 2007 1353 mensen een einde aan hun leven en vijf jaar later, in 2012, 1753 mensen. Dit is een toename van 30 procent. In Frankrijk neemt elke tweede dag een boer zich het leven. China kent een hoog zelfmoordgehalte onder jonge vrouwen, dat recentelijk lijkt af te nemen. (! NB Dit zijn cijfers van begin 2013, actualiseer zelf en bekijk de lange tijdlijnen, bijvoorbeeld hier bij het CBS).

Gezondheidstip 4 Bouw mee aan morele, professionele netwerken

Een reeks redelijk absurde aanbevelingen zou je kunnen afleiden uit Durkheim’s klassieker. De gezondheid van de samenleving zou kunnen toenemen door een terugkeer naar dogmatische religie, een verbod op echtscheidingen, of een grote vaderlandslievende oorlog. Durkheim zelf vindt deze suggesties anno 1897 ook al onredelijk en komt met één geheel andere oplossing: professionele decentralisatie.

Professionele decentralisatie verwijst naar corporaties die zelf een collectieve persoonlijkheid vormen, met eigen gebruiken en tradities, rechten en verantwoordelijkheden. Het zijn morele communities die de brug slaan tussen individu en samenleving. Deze organisaties moeten open staan voor de omgeving, duurzame solidariteit tonen en een netwerk vormen met andere corporaties. Dit alles onder supervisie van de staat. Voorkomen moet worden dat er routine insluipt en de professionele zelfverrijking toeslaat. Klinkt verrassend actueel. Of zou het ook kunnen zijn dat de mensheid niet veel vooruit is gekomen?

Een simpele oproep tot slot. Als onze samenlevings-TomTom inderdaad defecten vertoont en als dit samengaat met zelfdoding van werklozen, gescheiden vaders, Franse boeren en Chinese jonge vrouwen, zijn wij dan niet allen moreel verantwoordelijk? Laten we in elk geval een ieder die opeens lijdt onder een crisis in de gaten houden en uitnodigend integreren in een moreel geïnspireerde organisatie.

Bronnen:

Durkheim, Emile. On Suicide. Penguin. 2006. Originally published 1897

Collins, Randall 2009. One Hundred Years Advance on Durkheim – A review essay on Marzio Barbagli’s Congedarsi dal mondo. Sociologica 2-3 2009.

Dit artikel is gepubliceerd in print, de referentie is: Smolenaars, Ellie. Reparatie van de morele TomTom. Boekrevisie. In: Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken Winter 2013 Nummer 4 pag. 30-31.

Meer over Emile Durkheim en zijn theorie, inclusief kritische vragen bij zijn standaardwerk Le Suicide vind je ook in het artikel De typologie van Emile Durkheim in Le Suicide, op deze site.

En hier kun je het gehele fraaie tijdschriftnummer lezen: Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken Winter 2013.

En -just-in-case- vermeld ik hier het telefoonnummer van de zelfmoordpreventie voor als je zelf, of iemand anders in je omgeving, direct betroffen is. Want dan heb je beslist meer aan de hulplijn dan aan Emile Durkheim: Zelfmoordpreventie: Chat of bel (via 0900-0113).