Met een extra alinea over De moraal der wolven en eindigend met het woord ‘wereldvrede’. Clara Wichmann biedt een morele visie op mens en samenleving waarbij doel en middelen in elkaars verlengde liggen. Toepasbaar op thema’s als oorlog en vrede; strafrecht; collectief vrijheidsstreven en zelfbevrijding.

Wie is Clara Wichmann?

Juriste Clara Wichmann (1885-1922 ) promoveerde cum laude aan de Rijksuniversiteit Utrecht in de rechten in 1912. Ze stond mede aan de basis van de Internationale School voor Wijsbegeerte te Amersfoort en is auteur van het Oprichtingsmanifest van het Comité Misdaad en Straf (1919). Wichmann gaf lezingen door heel Nederland, werkte bij het Centraal Bureau voor de Statistiek en was actief in verschillende progressieve sociale bewegingen, waaronder de Bond van Christen-Socialisten en de Bond van Religieuze Anarcho-Communisten. Ze publiceerde werken over o.a. het strafbegrip, de rechtsorde, vrouwenrechten, de samenleving, familie en gezin, de Montessori-methode en klassejustitie. Een centraal thema in haar werk is zelfbevrijding en haar werk is vaak geïnspireerd op het Duitse en Franse idealisme.

Is Wichmann’s gedachtengoed nog actueel?

Ja en nee. Op verschillende thema’s laat Wichmann fundamentele gedachten na, o.a. pro: (1) de gelijke behandeling van vrouwen en mannen (2) geweldloosheid in het strafrecht (3) een afgewogen verhouding tussen individu en samenleving. De beschreven begrippen en principes zijn nog steeds interessant om na te lezen en in de juiste historische setting te begrijpen. Uiteraard zijn ze bekritiseerd en hebben de vakgebieden zich doorontwikkeld en zijn andere accenten gelegd. In de sociale wetenschappen bijvoorbeeld is de analytische scheiding tussen individu en samenleving, als aparte entiteiten, zoals door Wichmann beschreven, niet meer zo actueel. Denk bijvoorbeeld aan de fluïditeit van ‘eigen identiteit’ als niet-statisch gegeven en de stap naar het ‘me‘, de presentatie van het ‘ik’ tegenover de ‘ander’, en vervolgens de complexe stap naar collectieve identiteiten (Emcke 2000 (2018)).

Nee, niet hyper-actueel. Samenleving en wetenschap zijn een andere richting ingeslagen dan de denkrichtingen die Wichmann begin 20ste eeuw voorstond. Wichmann leunt sterk op het voor-eerste-wereld-oorlogse Duitse en Franse idealisme. Daarin valt, nog steeds en wederom, veel te (her)ontdekken, omdat de sociale wetenschappen juist meer de andere, natuurwetenschappelijk en positivistisch georiënteerde, richtingen zijn ingeslagen. Wichmann zelf overigens, wilde het liefst geschiedenis studeren en had ook steeds een grote belangstelling voor lange tijdslijnen. Tijdens haar studie rechten volgde ze colleges van prof. Bolland, een Hegeliaan. Met de bestudering van Bolland en Hegel wordt Wichmann’s taal gekenmerkt door een specifiek vocabulair dat bijvoorbeeld spreekt van ‘weerinwikkelen’en van ‘Alles hangt samen, en dus: alles verAndert tezamen’ (Meijer-Wichmann 1925 (1916): 62). Met dergelijk niet-exact, niet-empirisch geHegel lijkt Karl Popper in the 1950-er jaren definitief af te rekenen.

Ja, het is actueel: Deze twee aspecten van Hegeliaans filosoferen blijven denkers van nu fascineren: (1) de mogelijkheid tot verandering en (2) het besef van een bewustzijn van veranderingen. In ‘De geest der samenleving’, haar eerste van drie in september 1916 gehouden lezingen voor de Internationale School voor Wijsbegeerte, citeert Wichmann Hegel met: ‘das Überwundene wird nie ein nur Vergangenes”, alles wat bestaan heeft blijft bestaan. Wat echter geen acceptatie van het oude hoeft te betekenen, omdat er in de mens iets is dat ‘bij voortduring zoekt naar verbetering’ ((Meijer-Wichmann 1925 (1916): p.87; 96).

Kortom, de sterke morele positie die Wichmann consequent inneemt en haar focus op historische veranderingen, maken haar uitspraken toch vaak bruikbaar. Ze probeert haar principes nauwkeurig te definiëren en biedt een politiek-moreel platform voor vele actieve organisaties, zie het korte overzicht aan het einde van dit artikel. Het levendige bewijs vind je bij de Clara Wichmann-herdenking die strafrechthervormers organiseren @Rescaled , bezoek vooral de fraaie collectieve herdenkingscampagne.

Mensbeeld: breed gerechtigheidsbegrip plus zelfbevrijding

Wichmann staat voor een sterk geloof in de mogelijkheid tot positieve vooruitgang, echter en dit is cruciaal, onder de gelijktijdige acceptatie dat de mens zowel goed als slecht is. Dit tweeledige standpunt vormt de kern van haar werk rond misdaad en straf. Toegepast op het strafrecht waarschuwt Wichmann er dan voor om niet te blijven steken in de oude ‘blijde hervormingsmoed’, ‘het hoogmoedige(e) conservatisme’ en de wetenschappelijke degelijkheid’ (Meijer-Wichmann 1923: p.259). Ze komt uit bij de Franse moraalfilosoof Guyau die eveneens niet meer de oude wetten en straffenmoraal wil, maar een ruimer, universeler gerechtigheidsbegrip nastreeft, ‘die het goed aan allen geeft, en daarbij niet alleen niet weten wil met welke hand zij geeft, maar ook niet vraagt welke hand het ontvangt’ (ibid. p. 293 in de vertaling door Wichmann van Guyau).

Wichmann staat voor een progressieve interpretatie en kiest daarbij minder voor de materiële marxistische variant en meer voor de culturele zelfbevrijdingsvariant. Bewustzijn, gekoppeld aan kennisverwerving en de wil tot actieve verandering, staat voorop. Wichmann’s schrijven heeft daarmee steeds een historiserend-moraliserend-universeel-progressief standpunt. Lees je de oude taal overigens, dan is het soms tandenknarsend doorlezen, het ‘weerinwikkelen’, de ‘zedelijke veroordeling’: termen die lastig op te nemen zijn in een hedendaagse taal. Dit besef je alleen wanneer je de originele werken leest, vandaar dat ik ook een selectie van originele teksten online hoop te zetten (forthcoming) en, het blijft belangrijk haar leven en werken van hedendaagse vertalingen te voorzien.

Belangrijk is dat, bijvoorbeeld als wanneer er weer oorlog uitbreekt. Het is eind februari 2022 wanneer ik deze zinnen schrijf en er is oorlog, tussen Rusland en de Oekraïne. Oekraïense burgers verlaten op dit moment hun werk en hun toetsenborden om hun land op straat te verdedigen. Dus moet hier deze alinea nu bij:

Over de moraal der wolven

In haar essay over Oorlog en Vrede (Meijer-Wichmann 1924), geschreven tijdens de Eerste Wereldoorlog in november 1917, bepleit Wichmann, net als in veel andere werken, een zuivere verhouding tussen doel en middelen. Streef je vrede na, maar heb je geen vrede met de aard van een ander, dan tast je in het duister. Heb je angst voor de slechtheid van de ander, dan word of blijf je zelf slecht, aldus Wichmann. Zo schrijft ze, doel- en middelbewust, niet over een verdediging van het vaderland als zodanig (nationalisme) maar over een verdediging als wijkplaats van vrijheid en cultuur (1924: p.52-53). Wichmann waarchuwt daarbij voor ‘de moraal der wolven’ (p.44): als de enkeling opgaat in de gemeenschap dan wordt de gemeenschap slecht gediend, het vertroebelt je verhouding tot je medemensen en er wordt een ‘barbaren-maatstaf van macht en uitgestrektheid’ van kracht. Toch veroordeelt ze ook ‘de barbaar’ niet volledig, maar beschrijft hem of haar als iemand die ‘eigen wezen en het wezen van de eigen groep maakt tot maatstaf van alle dingen.’ (p.45). Ze hoopt dat ieder boven het egoïsme en de zelfhandhaving uitgroeit.

Hoe groei je boven zelfhandhaving uit?

In het leven van Clara Wichmann schuilt een universeel verhaal over spelen, lezen, onderzoeken, voelen, werken, vrienden zoeken, schrijven, debatteren en politiek actief zijn. Het gaat daarbij om dat wat in het Duits Haltung heet en in het Nederlands of Engels lastig 1:1 te vertalen is. De betekenis van Haltung is breder dan houding of attitude. Het gaat om een levenshouding, een rechte rug houden, om een morele visie bezitten, over hoe je overtuigd en twijfelend in het leven staat. Haltung kun je niet alleen bij elkaar swipend kopen, je moet het zoekend verwerven, je verhouden tot ‘de’ wereld. Het is een verworvenheid die dwars door de sferen van vrienden en familie, werk en reputatie heen boort. Dit proces van zoekend verwerven is wat me nog steeds fascineert in haar werken en leven. Of, zoals E.C. Knappert en Annie Salomons het in omgekeerde volgorde prefereren: Leven en Werken, omdat leven meer is dan werken, ‘wij werken, opdat wij leven’, op zoek naar ‘de schatten van schoonheid en goedheid en waarheid, die de menschheid de eeuwen door voor ons heeft opgestapeld’ (1913: p.2).

Wichmann moest ook ‘zelfhandhavings’-maatregelen doordenken en ondervond tegenwind bij haar pogingen haar levensloop professioneel vorm te geven. Zo gaf ze haar werk in de vrije advocatuur op en begon haar baan op de gerechtelijk statistische afdeling van het Centraal Bureau voor de Statistiek terwijl in Europa de Eerste Wereldoorlog woedde. Haar morele visie vond onderdak in tal van stukken en lezingen. Haltung past goed bij het overdenken van haar biografische levensverloop. Is het te vertalen met ‘morele visie’? Wat aan een morele visie, existentialistisch gesproken, belangrijk is: het reduceert een mens, een individu niet tot een klein onbelangrijk wezen, maar maakt van elk individu iemand met te ontwikkelen mogelijkheden in de gang van het leven, in de levensloop. Dit is een kern van Clara’s vrijheidsdenken. Vervolgens staat deze vrijheid ook altijd in het licht van het sociale, zoals het collectief utopische idee van het syndicalisme, de organisatie van arbeiders binnen organisaties van onder op. Of het collectief vrijheidsstreven naar de gelijkheid tussen vrouwen en mannen. Staan op de schouders van reuzen, betekent dan ook vooral, staan op de schouders van ‘het sociale’.

De moraal van doelen en middelen

Het gaat bij Wichmann vaak om morele principes die passen bij doelen en middelen, bij individu en samenleving. Je zou het kunnen vertalen met moraal, met kernwaarden of met visie. Worden je kernwaarden aangevallen op eigen terrein, dan moet je noodgedwongen grenzen stellen. Moet je dan nog je kernwaarden definiëren, dan ben je meestal te laat. En definities – nu komt het allermoeilijkste – staan elke dag onder vuur op het slagveld van het dagelijkse leven. Dergelijke overwegingen, dat is het echt universalistische aan Clara Wichmann’s werken en leven. Ze tellen op wereldschaal, binnen landen, organisaties, families en binnen je eigen, digitale, muren.

Literatuur

Emcke, Carolin 2018/2000. Kollektive Identitäten – Sozialphilosophischen Grundlagen. Frankfurt am Main: Fischer.

Gupta, Shilpa 2017/18. For, in your tongue, I cannot fit. Sound installation. May You Live in interesting Times. Venice: Biennale Arte 2019.

Guyau, Jean Marie 1962. The Non-religion of the Future. New York: Schocken Books.

Knappert, E..C. en Annie Salomons. 1916. Leven en Werken. Maandblad voor meisjes en jonge vrouwen. Jaargang I. Deel I. Amsterdam: Maatschappij voor goede en goedkoope lectuur.

Meijer-Wichmann, Clara. 1923. Mensch en Maatschappij – voordrachten. Arnhem: N.V. Uitgevers-maatschappij van Loghum Slaterus & Visser.

Meijer-Wichmann, Clara. 1924. Bevrijding – Opstellen. Arnhem: N.V. Uitgevers-maatschappij van Loghum Slaterus & Visser.

Meijer-Wichmann, Clara 1925 (1916). Inleiding tot de Philosophie der Samenleving. 2de druk. Haarlem: De Erven F. Bohn.

Smolenaars, Ellie 2005. Passie voor Vrijheid – Clara Wichmann (1885-1922) Amsterdam: Aksant.

Het schrijven van dit artikel is mogelijk gemaakt door het Letterenfonds (Bert Schierbeekfonds), met hartelijke dank aan de mensen achter het A. Roland Holst-Huis voor de rust in Bergen en de gevoelde vrijheid van dichters om mijn werk opnieuw in een krachtige, talige omgeving te kunnen bekijken.

Deze tekst is gebaseerd op het voorwoord bij Leidenschaftlich für die Freiheit (forthcoming 2022), de Duitse vertaling van Passie voor Vrijheid (2005).

Ellie Smolenaars / Social Research & Journalism

En, voor wie geïnteresseerd is in leven en werken van Clara Wichmann volgen hier verwijzingen naar

Organisaties die zich laten inspireren door Clara Wichmann

Het Clara Wichmann Instituut voert haar naam en streeft naar een betere maatschappelijke en juridische positie van vrouwen en gendergelijkheid; Nederlandse strafrechthervormers @Rescaled herontdekken haar werk, bezoek vooral hier de fraaie collectieve herdenkingscampagne; anarchisten en pacifisten refereren aan haar werk, zoals bij redacteuren/uitgaven van De As of ontdekken teksten en verzorgen uitgaven Graswurzel.net ; de dierenbeschermers en vegetarisme-beweging publiceert Wichmann. Kortom, het uitzoomen vanuit haar publicaties en haar levensloop houdt niet op; het is mogelijk met haar gedachtengoed verder in de tijd te reizen.

Hoe vinden mensen inspiratie bij anderen? Misschien gaat dat wel zoals Luigi Pirandello schetst in zijn theaterstuk Zes personen zoeken een auteur (1921): een mens – Clara Wichmann – betreedt het toneel en vanaf dat moment moeten haar rollen beschreven worden. Pirandello schrijft: ‘Een persoon wordt alleen door het drama tot een podiumgestalte. De vertelling is voor het leven de noodzakelijke functie om te kunnen bestaan.’ Daarom hoop ik, en spreek in dit herdenkingsjaar 2022 uitdrukkelijk de wens uit, dat er nog veel over Wichmann verteld zal worden en haar levensloop en geest gevierd blijven worden. Als het even kan liefst in een situatie van wereldvrede.