Veel verleden, een verlengd heden en een beetje toekomst. Dat is het chronologisch levensrecept dat ook geldt voor de SpaceX-reis om de maan in 2023.

Nederland was lange tijd zeldzaam eigenwijs als het ging om de chronologische tijd. Tot begin jaren veertig, moest je je horloge onderweg af en toe bijstellen. De spoor- en telegraaftijd volgde de Greenwich Mean Time (nu UTC – Coordinated Universal Time), maar steden weigerden dit na te volgen en oriënteerden zich naar de meridiaan. De Amsterdamse tijd week daar 19 minuten en 32 seconden van af en werd afgerond naar 20 minuten. En die tijd was eigenlijk de tijd van de plaatsen Gorcum en Loenen, want daar was het exact 20 minuten later dan in Greenwich. Behoorlijk autonoom was dit alles wel, want de buurlanden België en Frankrijk en Duitsland (+ 1) namen de GMT-meting wel gewoon over. Het bood het reizen door Nederland wel iets extra’s, een reis-door-de-tijd-gevoel als je bij aankomst met de trein je horloge verstelde.*

Das Soziologie Museum: collectie Chronological Time

Sinds die ‘eigenwijze tijd’ is de chronologische tijd meer en meer verwijderd geraakt van een natuurlijke, meridiaangerelateerde tijd. Het sociale tijdsbegrip is niet geïnspireerd op zon en maan, eb en vloed, en heeft een andere relatie met de seizoenen; het bezit culturele en economische dimensies die, soms diametraal, op de natuurlijke tijd kunnen staan. Zo werkt de markt anti-cyclisch, omdat appels die lang bewaard worden of van ver worden aangevlogen, duurder verkocht worden tijdens het locale, niet-natuurlijke, appelseizoen. En zijn tal van sociale uitvindingen georganiseerd volgens niet-natuurlijk-biologische-tijdstructuren. Naar school gaan Nederlandse kinderen als ze exact vier jaar worden, niet omdat er een specifieke aanleiding is ze vanaf deze verjaardag te institutionaliseren. Met pensioen gaan we op de pensioengerechtigde leeftijd, omdat dit zo georganiseerd is, omdat de arbeidsmarkt het vereist en niet omdat het enig natuurlijk, biologisch moment van arbeidsuittreding markeert.

Sociale tijd past niet goed bij natuurlijke tijd

Hoe ingenieus deze sociale uitvindingen ook mogen zijn, van UTC tot appelmarktwerking tot pensioenleeftijden, ergens knarst het en roept het onvrede op wanneer de sociale tijd niet goed past bij de natuurlijke tijd. Nergens is dit schrijnender dan wanneer je kijkt naar levenslopen.

Neem de jonge Russen uit de voormalige Sowjet-Unie. Zij vertolken het gevoel van een te snel gelopen identiteitsrace in Born in the USSR, een serie videos die mensen in de tijd volgt. Zo lijken bij de Russische 28-jarigen al op relatief jonge leeftijd twee tijdslijnen elkaar te kruisen. De toekomst wordt kleiner dan het verleden. Voornemens worden minder, het terugblikken groeit, er komt een ‘achteraf’. Ieder mens ervaart dat, tenzij je het forever young koppig blijft vieren. Dit besef van eindigheid en het besef dat er meer verleden verzameld wordt en minder toekomst aan toe te voegen is, noemt gerontologe en psychologe Freya Dittman-Kohli ook wel het ‘existentieel tijdsperspectief’. Het achievement-syndroom vlakt af: het gaat minder om de arbeidsprestatie van het moment, het hedonisme wordt minder en het gaat meer om de levens van de jongere generaties – denk aan de klimaattoekomst- en om het terugblikken.

Leven in een verlengd heden

Terugblikken is van grote waarde, maar de tijdgeest lijkt een andere: juist de toekomst lijkt veel dichterbij te zijn gekomen. De toekomst is trendy en nader beschouwd functioneert het denken erover op een speciale manier. De sociologe Helga Nowotny (2017) beschrijft de tijdgeest aan het einde van de 2010-er jaren met een ‘we live in an extended present‘, we leven in een verlengd heden. Opeens lijken veel futuristische ontwerpen dichterbij dan ooit, van leven op Mars tot jezelf 3D- beamen in een virtuele realiteit. Deze ontwerpen bestonden al langer, hebben een eigen ideeëngeschiedenis in literatuur en techniek, en zijn zo in feite ook onderworpen aan het ‘existentieel tijdsperspectief’. De ontwerpen bezitten een eigen levensloop, de ideeën ervoor zijn in het verleden verzameld en je kunt er toekomst aan toevoegen.

Are you satisfied now? Please join me

De praktische vraag die dit oproept is: hoe snel moeten science-fiction-ontwerpen uit verleden of heden realiteit worden? Het liefst tijdens ‘mijn’ leven? Of mag je er ook beelden van vormen en over nadenken? De Japanse mode-miljonair Yusaku Maezawa boekte in 2018 SpaceX voor de eerste private reis om de maan, drie dagen heen, omronden en drie dagen terug, voor zijn dearmoon-project. De reis staat gepland voor 2023 en de logistieke uitdaging rust op de schouders van Elon Musk en team. Maezawa nodigde in een social media campagne acht burgers uit mee te gaan en op 3 maart 2021 wordt hij geciteerd: “Are you satisfied with what you’re doing right now? By going to space, could you do something that’s even better, even bigger?” Mr. Maezawa said. “If that sounds like you, please join me.”

Het interessante wanneer je let op tijdstructuren is dat het gedefinieerd is in: een 5-jaren-planning en in een dagenplanning. De reis maakt je niet vrij van de aardse, UTC-tijd, Coordinated Universal Time. En wanneer je de video kijkt, dan is het uiteraard fascinerend dat Maezawa, ofwel MZ, zijn project verkondigt tegen de achtergrond van een kamerscherm van de Japanse schilder Hasegawa Tōhaku (1539-1610). Het schilderij toont vogels, het lijken me kraaien, en planten. De mix van tijden = een 5-jarenproject + een dagreisplanning + een verwijzing naar een vier eeuwen oud kamerscherm + het ‘nu’ in de vraag ‘Ben je nu tevreden met je leven?’ Een eigenaardige combinatie is het, maar net zo universeel als UTC. Het is namelijk exact het Existentiële Tijdperspectief. In dit plan steekt veel verleden, een verlengd heden en het spannende toevoegen van een beetje toekomst.

Literatuur

  • Dittman-Kohli, Freya. 2007. Temporal References in the Construction of Self-Identity: A Life-Span Approach. In: Jan Baars en Henk Visser: Aging and Time Multidisciplinary Perspectives. Baywood Publishing.
  • Nowotny, Helga. 2017. An Orderly Mess. CEU Press.
  • MZ / Yusaku Maezawa, interview met, in: https://www.nytimes.com/2021/03/03/world/asia/japan-spacex-moon.html

Verantwoording

  • Het screenshot nam ik in Das Soziologie Museum tijdens een bezoek op 29/03/2021. De collecties breiden zich voortdurend en met veel onderzoeksplezier uit.
  • Delen van deze tekst werden eerder gebruikt in een redactioneel en een artikel in Sociologie Magazine in dec. 2015, dat ging over levenslopen en die fraaie levensloopdocu’s/series die mensen langere tijd volgen.
  • *Tijdens het onderzoek voor de romanbiografie van Clara Wichmann ontdekte ik dat fraaie gedrag rond die eigenwijze omgang met de tijd in Nederland.
  • Mijn interview met Helga Nowotny in 2018 leidde tot meer fascinatie over het fenomeen Tijd.

Tijdens het schrijven begon ik me af te vragen hoe we in de verre toekomst tijd gaan communiceren met andere planeten. Wordt UTC vervangen door PlanetaryTC? En hoe wordt eigenlijk omgegaan met tijdmeting tijdens de missies naar Mars? Ik ga ernaar op zoek, wordt vervolgd.

Dit artikel is één van de artikelen in een reeks over het fenomeen Tijd. Geschreven en gepubliceerd dankzij een werkbeurs van Stichting Matchingfonds De Coöperatie.