Een egoïstische, competitieve samenleving biedt de voorwaarden voor veel ongelijkheid en veel misdaad. Juriste Clara Wichmann (1885 – 1922) analyseert met sociologisch perspectief het strafrecht. In haar werk is de mens een kwetsbare micro-eenheid, zonder crime of haat hypes. Wichmann biedt drie inspirerende principes: zelfbevrijding; de mens als enkeling en geweldloosheid.

Strafrechthervormer en juriste Clara Wichmann (1885-1922) is een inspiratiebron en intrigerende persoonlijkheid: ze opent het perspectief op de sociologische samenlevingsdimensies in het strafrecht. Wichmann daagt je uit niet te snel te denken in termen van individuele crimes die opgelost en flink bestraft moeten worden. Met blik op recente misdaden die mediaal uitvergroot worden, is het een contra-perspectief: het benadrukt minder de reductie van mensenlevens tot true-crime-hype-en-haat-stories en benadrukt meer de menselijkheid in een beter strafrecht. Het past ook goed bij de belangrijke trend tot uitbreiding van het herstelrecht*. En lees graag mee tot het einde, want daar deel ik twee belangrijke, duurzame documentaire fotografie-projecten.

TIJDREIS: Om Wichmann’s ideeën beter te leren kennen, reizen we terug naar eind negentiende eeuw, begin twintigste eeuw. Haar belangrijkste werk over strafrecht verschijnt begin 20ste eeuw, het is haar haar proefschrift uit 1912 over straf en een omvorming van het strafbegrip (Wichmann 1912).

Wichmann en filosoof Hegel: dialectiek

Wichmann is geïnspireerd door de filosoof Hegel, die op zijn beurt beïnvloed was door de grote gebeurtenis van zijn tijd, de Franse revolutie (Kaube 2020). Bij Wichmann vind je een dialectische denkpatroon terug, in mijn romanbiografie Passie voor Vrijheid heb ik haar denkende levensloop proberen te reconstrueren langs tal van levensgebeurtenissen. Als een denkend breekijzer, pakt ze een thema aan, beschrijft

1. de oude orde

2. de nieuwe orde, en zo nodig de chaos-in-between, en

3. hoe de wereld zich steeds weer kan veranderen (en dan kun je opnieuw deze dialectische cyclus ->1 -> 2 -> doorlopen)

Van strafrecht tot vrouwenrechten tot rechten van huisdieren; gezegd moet worden dat juriste Clara Wichmann breed publiceerde en ze ook bekend is om haar essays over vrijheid. Het naar haar vernoemde Clara Wichmann Instituut voert anno 2021 belangrijke proefprocessen rond vrouwenrechten. En in een kort maar spannend essay vroeg ze zich af: Kan een dier eigendom zijn? Maar in deze lezingtekst gaat het over strafrecht.

In haar proefschrift over het strafbegrip beschrijft ze de lange historische lijn van misdaad en straf. Haar betoog volgend:

In de oude orde

staat de strafdaad centraal – dus de moord, de diefstal, enz. Dus de misDAAD, met ‘daad’ verwant met ‘doen’.

STRAF is dan een reactie-daad, dus een reactie op de moord, diefstal etc. Straffen zijn dan geldboetes en lijfstraffen (afgehakte ledematen) en eenzame opsluiting.

Straffen werden eerst uitgevoerd door een persoon en zijn familie en pas later door de staat.

In de nieuwe orde

staat de dader centraal – de dader met zijn individuele daad vol fijne onderscheidingen, met steeds meer aandacht voor het innerlijk en de motieven van de dader. De straf is dan ook een maatregel die de mens, zijn innerlijk en motieven, zou moeten veranderen.

De veranderingen

(dus nog steeds naar Wichmann in 1912) binnen de vrijheidsstraffen zijn de ontwikkeling van een vrijheidsstraf van eenzame opsluiting, zodat de gestrafte tot bekering/inkeer komt, tot een gedwongen opvoeding door de maatschappij, zodat het individu maatschappelijk gewenst gedrag vertoont. Met aan de uitvoeringskant de onpartijdige staat en het monopolie op straf, op geweld.

De cum laude gepromoveerde juriste Clara Wichmann is blijvend geïnspireerd door het centraal stellen van de mens. Toch mist er volgens haar nog iets. Maar wat?

Misdaad als verschijnsel in de samenleving

Wanneer je Wichmann als strafrechthervormer karakteriseert dan ligt haar bijzonderheid in het benadrukken van misdaad als maatschappelijk verschijnsel. Hoe we misdaad zien en welke straf daar vervolgens mee verbonden is, is spiegel van de politieke en economische verhoudingen.

Dit standpunt heeft twee belangrijke consequenties:

  1. Straf zelf is een geweld-handeling. Misdaad moet minder als een zonde worden beschouwd, maar als een maatschappelijk verschijnsel.
  2. Misdaad is niet alleen dat wat in de wet als misdaad wordt gedefinieerd. Er zijn ook daden die daarbuiten vallen, dus daden die wel een misdaad zijn, maar niet wettelijk misdadig zijn.

In haar vroege werk beschrijft Wichmann dit Hegeliaans beschrijvend/analyserend. Later veschijnen diverse andere essays over strafrecht en cultuur, zo is ze een belangrijk auteur van het Oprichtingsmanifest van het Comité van Actie tegen de bestaande opvattingen omtrent misdaad en straf (CMS, okt. 1917). Ze is lid van tal van organisaties en haar taal wordt praktischer, feller, veroordelender, socialistischer. ‘Politieker’ zou je samenvattend kunnen zeggen, in de leidenschaftliche betekenis van het politieke. Ze zegt, en je kunt dit als een soort voorspellende formule voor de groei van misdaad lezen:

als de maatschappij gegrond is op t principe van een strijd van allen tegen allen

en

dit een maatschappij is waarin je het recht hebt je ten koste van anderen te verrijken en bevoordelen en

wanneer dan de meerderheid de voorwaarden voor hun normale groei wordt onthouden

dat dan

vanzelf opnieuw misdaad ontstaat.

In iets minder historisch vocabulair geformuleerd:

is een samenleving egoïstisch, berust veel op geld en winst, en is er veel ongelijkheid, dan is er veel misdaad. De Franse socioloog Loïc Wacquant heeft dit helder neergezet in zijn boek Straf de Armen (2006).

Belangrijk is dat Wichmann steeds onderscheid maakt tussen psychopatische en maatschappelijke criminaliteit. Psychopathische misdadigers handelen uit hartstocht, jaloezie. Deze misdaden blijven er, aldus Wichmann, en nodig zijn goede ontwikkelingsvoorwaarden voor iedereen, waaronder liefdevolle zorg voor de ‘abnormalen’. Onder maatschappelijke criminaliteit verstaat ze criminaliteit die voortkomt uit maatschappelijke verhoudingen. Later zal ze daar bijvoorbeeld ook militaire dienstweigering onder vatten. In welke situatie dan ook, psychopatisch of maatschappelijk, het recht op straf, of het geloof in straf, moet zeer kritisch tegen het licht gehouden worden.

Clara Wichmann: drie brede morele principes

Waarom is Wichmann een blijvende inspiratiebron? Ik denk dat velen gefascineerd zijn geraakt door haar mensbeeld en compromisloze geweldloosheid. Dat je met haar mee kunt denken en je eigen standpunten kunt aanscherpen. Wat steekt er achter een betoog? Welk beeld van de mens, van de maatschappij, van de mogelijkheid tot verandering is belangrijk om goed te kunnen handelen? Zijn mensen gevaarlijk, of talentvol, moeten ze zichzelf bevrijden? En hoe dan? Op deze vragen geeft haar werk antwoorden en laat ze haar licht schijnen in diverse artikelen. Drie inspirerende concepten in dit verband wil ik in dit korte lezingstijdbestek nog noemen:

  1. Zelfbevrijding is een van de kernwoorden in Wichmann’s ruimere werk. En wat is dan zelfbevrijding? Als je uit de gevangenis blijft? Als je je inzet voor anderen? Het leven van Wichmann zelf is één groot emancipatie-verhaal als vrouwelijke jurist.
  2. Enkeling – de mens als micro-wezen. Voor Wichmann geldt: de mens is een ‘enkeling’. Mooi woord vind ik, geeft nog iets meer kwetsbaarheid aan ‘het individu’. Voor Wichmann is het ‘wees mensch’ niet eenduidig. De mens is goed en slecht, slecht en goed. Dus elk mens heeft goede en kwade elementen en blijft als enkeling kwetsbaar.
  3. Het principe van geweldloosheid, verbonden aan de idee dat de mens zelf altijd doel moet zijn en geen middel is. Dat betekent dat de mens kwetsbaar is in elke organisatie of institutie, of binnen het kader van een wet.

En daarin vind ik Wichmann ook nu weer inspirerend. Want dat lijkt me het grote gevaar van het moment, van de 2020s, dat de mens een procesradertje wordt, een mier in een mierenmaatschappij, een combinatie van gegevens in een algoritme.

Dat is ook gebeurd in het toepassen van de Toeslagenwet, een wet die, onbedoeld, tot misdadig gedrag leidt. Denk je hierover na, dan is het zo’n moment van dialectische chaos, van waaruit je zelf en samen met Clara Wichmann de oude orde kunt bekritiseren en aan betere, nieuwe dingen kunt bouwen. Dat past goed bij de sympathieke intenties van Rescaled.

Wat ook nog excellent past is deze quote, of nee eigenlijk zijn het er twee, en ze vormen een pleidooi voor kleinschalige ervaringen middenin de maatschappij. Steeds inclusief ex-deliquenten, want het mensbeeld is inclusief.

Over vrijheid en bevrijding:

Menselijke vrijheid veronderstelt een sterke gebondenheid en verbondenheid, zowel in ruimte als in tijd

en over die noodzakelijke ervaringen van de mens:

Vrijheid moet je zelf doorleven om vrij te kunnen zijn.

Clara Wichmann als strafrechthervormer. Lezing Ellie Smolenaars, voor Rescaled* op 08/12/21.

Literatuur

Wichmann, Clara. 1912. Beschouwingen over de historische grondslagen der tegenwoordige omvorming van het strafbegrip. Herdruk 1983. Nijmegen: Ars Aequi Libri.

Holterman, T. en H. Ramaer. 1979. Wichmann, Clara. Bevrijding – een keuze uit het werk van Clara Meijer Wichmann. Amsterdam: Stichting Pamflet.

Kaube, Jürgen. 2020. Hegels Welt. Berlin: Rowohlt.

Voor uitgebreide bronverwijzingen over mijn werk rond Clara Wichmann verwijs ik naar de ‘Bronverwijzingen’. pp. 241-247 in: Passie voor Vrijheid. Ellie Smolenaars. Amsterdam: Aksant.

* Voor Rescaled, lezingtekst Ellie Smolenaars, livestreamsession Strafrechthervormers 08/12/2020, met hartelijke dank aan Veronique Achoui. Fraai aan wat Rescaled deed in deze bijeenkomst: de ideeën over strafrechthervormers samenbrengen. Daarmee krijg je dieper + breder inzicht in de trends in het strafrecht, zoals de inzet rond het herstelrecht (restorative justice), de aanpak rond vriendschap en criminologie van Simon Vuyk en niet te vergeten de Coornhert Liga. Een klassieke denker als Clara Wichmann sluit daar wonderwel bij aan: het inspireert tot het breder maatschappelijk bekijken van conflicten, zoals radicaliseringsconflicten of haatconflicten (Hoek 2020) en het ontwikkelen van een integratieve samenleving en betere Detention houses.

Hoek, Anneke van. 2020. Het verhaal gaat….. Een positief criminologische visie op radicalisering. In: Tijdschrift voor Herstelrecht. Afl. 1. 2020.

Documentaire Fotografie

En twee belangrijke documentaire fotografie projecten wil ik hier nog graag delen:

bezoek, volg en kijk naar het werk over detentie Family Stranger van Wiosna van Bon.

en Back from being Gone van Tanya Eftal.

Plus nog de Flyer van de Strafrechthervormers:

v4-5-strafrechthervormers-zoom-flyer-1Download