Op de Berlinale 2015 gaat Fifty shades of grey in Europese filmpremiere. Sociologe Eva Illouz analyseerde de trilogie. Dit artikel is in printversie gepubliceerd in: Sociologie Magazine nr.3 september 2014: p.20-22.
De vrijheidscultus maakt ongelukkig in de liefde. Vijftig tinten grijs biedt volgens Eva Illouz een nieuwe liefdesordening die ambivalentie omarmt.
Op de magische media-generatie Harry Potter kon wel eens de vijftig-tinten-grijs-generatie volgen. De erotiek-trilogie Vijftig tinten grijs (2011-2012) van de Britse schrijfster E.L. James werd wereldwijd 70 miljoen keer verkocht. De trilogie vertelt het volwassen worden van een jonge studente in een intieme relatie met een jonge ondernemer en zoomt daarbij vooral in op liefde, intimiteit en seks. Sociologe Eva Illouz (1961) publiceerde daarover in 2014 Hardcore romance – Fifty Shades of Grey, Best-Sellers and Society. In mei 2014 verscheen de Nederlandse vertaling Hardcore romantiek – Vrouwen, mannen en Vijftig tinten grijs. Volgens de experte van de Hebrew University Jerusalem biedt Vijftig tinten grijs een hedendaagse uitweg uit de chaos der liefde voor laatmoderne heteroseksuele relaties. Het Duitse weekblad Die Zeit riep Illouz in 2009 uit tot een van twaalf intellectuelen die het denken over de toekomst veranderen. Voorjaar 2015 bezoekt Illouz Nederland.
Een moedige en kwetsbare onderneming is het om Vijftig tinten grijs onder de loep te leggen. Door de critici denigrerend ‘mamaporno’ genoemd, want niet erg gewaardeerd om de bouquetreeks-achtige stijl en veel gelezen door jonge vrouwen en moeders, is het boek vooral bekend vanwege de BDSM-inhoud (Bondage & Discipline, Domination & Submission, Sadism & Masochism). Is de schrijfster van de trilogie, E.L. James, de Markiezin De Sade van de 21ste eeuw? En is Illouz dan de essayiste die, zoals Hard Gras dat doet met voetbal, deze vrouwenroman intellectualiseert en romantiseert, zodat ieder ook gerust óver de serie kan lezen in plaats van zelf door de 1200 pagina’s liefdesroman heen te moeten glijden?
Vijftig tinten grijs gaat over de liefdesrelatie tussen de ondernemer Christian Grey en de studente Anastasia Steele. Grey is rijk, succesvol, beweegt zich per heli over de wereld. Hij is gemankeerd, want misbruikt in zijn jeugd. Grey wil Ana volledig beheersen en in het eerste deel van de trilogie laat ze zich ook beheersen in een rollenspel en in een ruimte met tal van SM-attributen waarin en waarmee hij de meester is en zij de slavin. In deel twee maakt Ana zich van hem los, om in deel drie met Christian de ware liefde te vinden.
De trilogie is geen porno, vindt Illouz, en ze weigert de meer geweldadige sado-masochistische kanten te veroordelen. Een pleidooi voor pijngenot houdt Illouz ook niet; ze wil geen moraalridder zijn, eerder analyse-jonkvrouwe. Seks en BDSM is de verpakking volgens haar, terwijl de trilogie werkelijk gaat om een liefdesgeschiedenis tussen man en vrouw en om het ideaal van de absolute liefde. De roman laat zien hoe het ‘vandaag de dag met ons seks- en liefdesleven gesteld is’.
Urbane samenlevingen en hedonisme
Christian en Ana staan symbool voor door modernisering getroffen geliefden, het zijn burgers in urbane samenlevingen die lijden onder de onbedoelde gevolgen van het rationaliserings- en emancipatie-proces. Illouz refereert aan Karl Polanyi’s klassieker The Great Transformation (1944), waarin Polanyi beschrijft hoe de economie de samenleving overneemt. Dat hoeft op zich niet slecht te zijn, maar Polanyi waarschuwde dringend voor de vorm ervan: een op eigenbelang gestoelde economie is desastreus. In de liefde is de pendant hiervan de zelfliefde: het hedonisme.
Het hedonisme maakt een nauwe verbinding tussen iemands eigenwaarde en verlangen: ‘Ik wil, dus ik ben.’ Dit verlangen is mede onder de visualiserende invloed van massamedia, samen met fantasie, een doel op zich geworden, stelt Illouz. Door dit web van hedonisme en consumptie, verlangen en fantasie, is seks in een vrije ruimte geraakt. Daar is het begrip ‘recreatieve seksualiteit’ voor uitgevonden, waarin het gaat om genot en ontspanning: seks is afgekoppeld van andere gevoelens. Seks heeft in die zin niets meer te maken met liefde, schoonheid, karakter, voortplanting of bindingsgevoelens.
Dit onttoveringsproces van seksualiteit, weet Illouz in één zin kernachtig neer te zetten wanneer ze schrijft: ‘Terwijl een man uit het Victoriaanse tijdperk zijn passie zou hebben getoond met poëzie en chocolade, toont Christian die met vaginale balletjes, anale seks en helikoptertripjes.’ BDSM is ‘voor het hedonistische subject een briljante oplossing’, aldus Illouz, omdat het een ‘verankerd ritueel’ biedt. Wanneer we niet langer regels, normen of moraal koppelen aan seksualiteit, dan wordt BDSM een vervanger, juist omdat het een rollenspel biedt met regels en rolmodellen, zoals ‘de kwetsbare’ en ‘de dominante’, ‘de onderdanige’ en ‘de agressieve’.
Cold intimacies
Rollenspel en seksualiteit mogen sociologen in geen geval overlaten aan therapeuten, vindt Eva Illouz. De misère van het private leven heeft nu eenmaal oorzaken in het sociale. Het denkraam dat Illouz daarbij toepast beschreef ze uitgebreider in Why love hurts (2012) en Cold Intimacies (2007). De kern: liefde doet pijn, juist omdat mensen vrijer, gelijker en tegelijkertijd kwetsbaarder, onzekerder en onveiliger zijn geworden. In dat zelfgebouwde labyrinth dat Moderniteit heet, zijn we liefde anders gaan beleven; met torenhoge geluksverwachtingen houden we elkaar gevangen.
Schuld aan het niet kunnen voldoen aan de – utopische – verwachtingen van liefde is niet een beroerde jeugd van deze of gene, of een te gering zelfbewustzijn dat met therapie gerepareerd moet, maar juist dat wat we zijn gaan willen, dat sterke verlangen naar liefde en de zucht naar erkenning. En omdat geliefden in een samenlevingsvacuüm leven zonder regels, normen of moraal en zonder vaste identiteiten, daarom doet Liefde pijn. Vijftig tinten grijs is de vertelling die deze pijn en verlangens illustreert en wel behoorlijk letterlijk: ‘dierlijk, diep en gulzig’, beschrijft E.L. James de acties van hoofdkarakter Christian Grey.
Onttovering en herbetovering
Illouz slaagt erin Vijftig tinten grijs te lezen als reactie op samenlevingstrends en als oplossing voor een identiteitscrisis. Binnen het ‘alles kan en mag’ van de losgekoppelde seksuele moraal zoekt Ana oplossingen. De jonge vrouw vecht tegen de diffuse rollen die de gelijkheidscultuur heeft gebracht. Doordat Ana afstand neemt en bovendien de touwtjes rond het slaafse contract zelf ferm in handen neemt, maakt ze dat Christian haar nodig heeft en vervolgens toch duurzame, exclusieve romantische liefde geeft. In de bestseller legt aldus de lust het af tegen de liefde en wordt het beest toch weer een beauty.
In die, toch wel moeizame, herbetovering heeft Illouz oog voor de technologie; internet zet de zaak op scherp met een enorm bereik. In haar essay ‘Romantic Webs‘ in ‘Cold Intimacies’ schrijft de sociologe: ‘Geen enkele technologie heeft de notie van het Zelf als een ‘kiezer’, een kiezende, op zulk extreme wijze geradicaliseerd’. Internet maakt dat we leven op een gigantische marktplaats. Ook de romantische ontmoeting is daardoor het resultaat van de best mogelijke keuze, georganiseerd binnen een marktstructuur.
Kiezen is complex
Het Zelf doet bovendien continu aan fysieke representatie, denk aan selfies. Die fysieke maar toch lichaamloze representatie op het internet maakt dat echte ontmoetingen een shock-effect hebben. Dit concludeert Illouz op basis van zeventig interviews met bezoekers van dating-sites. De teleurstellingsroute, van mooi selfie naar brute realiteit, lijkt voorgeprogrammeerd. Bij haar respondenten vond Illouz een combinatie van vermoeiheid en cynisme; een geliefde zoeken en kiezen doet pijn. Smaken zijn verfijnd en eisen precies. Kiezen duurt langer en is complexer. Ging Jane Austen naar een high tea, koos een danspartner uit de beperkte groep aanwezigen en vielen selfie en realiteit ineen, nu beslist het algoritme mee over een ontmoeting die vaak ontaardt in een teleurstelling.
Produceert de rede dan alleen maar gevoelsteleurstellingen? Fascinerend blijft dat lezers en lovers raad zoeken bij de rede, ook bij haar onderdrukkende kanten. Illouz wijst erop dat voor Adorno en Horkheimer de Markies De Sade een typische vertegenwoordiger van de Verlichting was. De Sades eerste roman, een briefroman, ging over een geliefde die hij niet mocht trouwen. Daarop volgde De 120 dagen van Sodom met een orgie van geweld. Dat was juist rationeel gedrag, aldus de vertegenwoordigers van de Frankfurter Schule: het rationele subject is uit op zelfbehoud en wil alle anderen als objecten onderwerpen. In de analyse van Eva Illouz is BDSM het rationale gedrag, het is de moderne moraal die, door ambivalentie geplaagd, juist in iets bruuts als BDSM nieuwe zekerheden zoekt.
Nieuwe liefdesordening
In die nieuwe liefdesordening lijkt communicatie met woorden wat naar de achtergrond verdrongen. De letter en geest van Habermas, van democratische dialoog, van gelijkheid en bekentenissen in de trant van ‘zullen we het hebben over jouw identiteit en over mijn identiteit en over wat dat betekent voor ons seksleven en afstemmen wat jij en ik fijn vinden ….’. In Vijftig tinten grijs gaat het Christian, Ana en de lezers om ervaren. Niet praten of denken, maar doen?
Lezers doen beide: ze lezen en reflecteren over liefde en brengen het meteen in praktijk. Brokstukken van Shades of Grey verschenen eerst op het internet en een community van vrouwelijke lezers ontwikkelde mee aan het verhaal. Zij vormen zelfhulpcommunities en al die zoekende zelfhelpers maken de nieuwe liefdesordening. De emancipatie-gedachte is daarmee niet verloren, maar van gedaante veranderd, concludeert de sociologe hoopvol. Helaas functioneert dat wel weer binnen de tucht van de markteconomie, geeft Eva Illouz haar lezers in Hard core romantiek nog fijntjes mee. Want uiteraard is er een bedrijf dat zich richt op de markt van het intieme contact en profiteert van een explosief stijgende verkoop van artikelen als blinddoeken en vastbindtapes, onderdeel van de Grey Revolution-collectie.
Literatuur
Illouz, Eva. Hard core romantiek. Vrouwen, mannen en Vijftig tinten grijs. Nieuw Amsterdam. 2014
Why Love hurts – A sociological Explanation. Cambridge: Polity. 2012
En het mooiste de lezingen in: Cold Intimacies. – The Making of Emotional Capitalism. Cambridge: Polity. 2007.
Social Research&Journalism 