Hoe vind je een balans tussen fundamentalisme en relativisme?

Sociologen Peter Berger en Anton Zijderveld gaven een antwoord op die vraag in hun boek In praise of doubt- How to have convictions without becoming a fanatic (2009). Het antwoord: een mooie mix van twijfel, humor en routine-biedende instituties. En wat erg leuk en veelzeggend is: probeer eens een ‘of course statement‘ te vinden in je omgeving.

Uit mijn archief. De recensie verscheen in NRC – Wetenschap & Onderwijs, augustus 2009 onder de titel ‘Twijfel ongetwijfeld’.

De verdwijning van geïsoleerde cultuur is één van de opvallendste kenmerken van de moderne samenleving. Aldus de Amerikaanse socioloog Peter Berger en de Nederlandse socioloog Anton Zijderveld in hun nieuwe boek. Tegelijkertijd is de verscheidenheid enorm, net als de bandbreedte in overtuigingen. Dat blijkt bijvoorbeeld goed uit ‘of course statements’. Amerikaanse sociologen legden burgers in de jaren twintig en dertig uitspraken voor als ‘Is dit je enige echtgenoot?’ Waarop de Amerikaanse burgers de socioloog verbaasd aankeek en antwoordden: ‘Of course!’ Maar het antwoord op dergelijke vragen is nu veel minder resoluut.

Mensen ervaren de wereld als steeds minder vanzelfsprekend. Welk houvast hebben mensen nog? Anton Zijderveld pleitte eerder voor meer waardering voor instituties als gezin, huwelijk en staat. Die bieden vanzelfsprekende routines. Dat beperkt de vrijheid, maar creëert sociale stabiliteit en -plak-instituties. A la: men neme een stuk katholieke traditie, combinere dit met een vleug reïncarnatie en vermenge dit met wat humanisme. Dit leidt tot relativisme, waarmee de strijd tegen fundamentalisten die alles zeker weten erg moeilijk wordt.

Hoe vind je een balans tussen fundamentalisme en relativisme? Dat is de actuele centrale vraag in dit boek. Door herwaardering van de twijfel, is het antwoord. Twijfelaars vragen zich voortdurend af of iets betrouwbaar, geloofwaardig of betekenisvol is. Die houding is in de pluriforme samenleving hard nodig. Zijderveld werpt zich op als advocaat van de twijfel en trekt daarmee ten strijde tegen Wilders. Een tegengif tegen zowel fundamentalisme als tegen volledig relativisme.

Zou het lukken? Burgers komen in een spagaat tussen meer twijfelen en te voorzichtige omgang met de oude instituties. Misschien zal hen de humor helpen, die deze sociologen ook aanprijzen. Maar voor politici leidt toepassing van de aangeprezen twijfel gegarandeerd tot politieke zelfmoord. Maar gelukkig is voor wetenschappers zelf de twijfel een noodzakelijke beroepsdeformatie. Zij mogen onmogelijke vragen stellen, zoals Berger en Zijderveld doen, wanneer ze zich afvragen in hoeverre de twijfel zelf moet worden betwijfeld.

Peter Berger and Anton Zijderveld. In praise of doubt – How to have convictions without becoming a fanatic. Harper One, augustus 2009. De Nederlandse vertaling Lof der Twijfel verscheen bij Uitgeverij Cossee.