ANBO is een sociale vereniging met een bijzonder spannend beginverhaal. Het begon in 1900 als een brede sociale beweging, een burgerbeweging. En in 2020? In tijden van de integrale economie en social washing?
De sociale beweging begon als de Bond voor Staatspensionering (BvS) in 1900. Deze Bond is opgericht als een volksbeweging die strijdt tegen ongelijkheid. De Bond voor Staatspensionering is geen politieke beweging en niet aan een religieus of aan een economisch standpunt gebonden. De sympathisanten staan voor solidariteit met mensen die het latere deel van hun leven noodgedwongen in armoede en afhankelijkheid moeten leven. Het is geen ouderenbond, maar een brede burgerbeweging, je zou kunnen zeggen: een ‘levensloop-beweging’, want het doel is dat iedereen in de loop van haar of zijn leven recht op een pensioen heeft. En om dat doel te bereiken wordt actie gevoerd.
Met ‘onverwoestbaar idealisme’ en een fijn gevoel voor propaganda – ”Verkiest gij rechtvaardigheid boven “lief”dadigheid?’ – strijden ze voor het ‘Pensioen voor Iedereen’.
Geschiedenis van sociale bewegingen: de ouderen- en pensioenbeweging
De Bond voor Staatspensionering toont drama’s van mensen in armoede, mensen die afhankelijk zijn van hun kinderen, geweld tegen ouderen. De leden organiseren events, theateravonden (ook in het Fries), publiceren en organiseren later grote demo’s. Met ‘onverwoestbaar idealisme’ en een fijn gevoel voor propaganda – ”Verkiest gij rechtvaardigheid boven “lief”dadigheid?’ – strijden ze voor het ‘Pensioen voor Iedereen’. En in de decennia daarna voor een onafhankelijk inkomen, voor betaalbaar wonen, goede gezondheidszorg en inspraak.
De arbeidersbeweging geeft belangrijke impulsen. In 1945 beginnen tachtig Rotterdamse havenarbeiders de Algemene Bond van Ouden van Dagen. Hun Bond zorgt voor het heden als je oud bent en groeit snel. En de samenwerking tussen de burgerlijke levensloopbeweging en de actievoerende arbeiders is ook succesvol. Een AOW waar je van kunt leven is er, mede door de sterke inzet van de pensioen- en ouderenbeweging, gekomen. Dat is een sterk staaltje Nederlands sociaal erfgoed.
De geschiedenis van de eerste eeuw van die beweging – van Bond voor Staatspensionering, de Algemene Bond van Ouden van Dagen/Bejaarden en sinds 1978 de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO) – is gepubliceerd in De Macht van het Getal (2000). De publicatie geeft een overzicht van honderd jaar ontwikkeling in doel, organisatie en middelen van de beweging. Inclusief fraai historisch beeldmateriaal. En met de nodige details over de cruciale mensen achter de beweging, zoals de ‘sociaal-aristocraat’ Perio (dhr. Janssen, p.72) die hield van het werk van Charles Dickens. Of mevr. Barnard Visscher ‘bestuurster in hart en nieren’ die bescheidenheid en ambitie soepel combineert in één zin: “Als hoofdbestuurslid ben ik mede verantwoordelijk voor het totale reilen en zeilen van de bond.” (p.95).
Economische politiek
100 jaar pensioen- en ouderenbeweging overziend, luidde mijn conclusie in 2000: ‘juist het benadrukken van de materiële achterstandspositie van ouderen bracht sociale verbetering’. De beweging was er één van: ‘Vechten voor participatie in elk orgaan’. En de slotconclusie luidde: ‘De ouderenbeweging is daarmee niet gebaseerd op een positieve identiteit van ouderdom en is dat ook nooit geweest. Sommigen ervaren dit als gemis. Zo betoogt Richardson (1999) dat de uitdaging van de ouderenbeweging in de 21ste eeuw zou moeten liggen in erkenning van de wijsheid van ouderen en de ontwikkeling van een culturele eigenheid gebaseerd op wederzijds respect, vertrouwen en inlevingsvermogen. En niet op pragmatisme, materialisme en de snelheid van het bestaan. Honderd jaar pensioen- en ouderenbeweging heeft echter uitgewezen dat juist het benadrukken van de materiële achterstandspositie van ouderen sociale verbetering heeft bewerkstelligd. En de laatste 25 jaar (=1975-2000, ES) is de beweging hedendaags gebleken door een combinatie van pragmatisme, materialisme en toepassing van een kennisintensief actie-repertoire. Anno 2000 laten senioren zich niet onder een noemer ‘oud=arm’, ‘oud=rust’ of ‘oud=wijs’ vangen. Hedendaagse georganiseerde ouderen zijn mondige behartigers van het eigenbelang.’ (Smolenaars 2000: p.108)
En, dat waren de 90s, 1999, ik kan het niet laten, beeld van print van een website-screenshot met Netscape, de 90s-browser! Opvallend op het beeld zijn ook de aangeboden talen: English, Français en Deutsch, en Grote Letters. Ik meen wel dat de website fris blauw was?!
De jongste geschiedenis (2000-2020)
Het begin van de 21ste eeuw brengt enorme veranderingen, in technologisch, economisch, sociaal en politiek opzicht zijn de contexten andere contexten. Leden, organisatie en belangenbehartiging van ANBO zijn ook veranderd. ANBO is een beweging met een directere ledendemocratie geworden, de afdelingen, inclusief de roemrijke, moesten daarvoor wijken. Andere middelen worden ingezet, van social media tot ledenpanels. De financiële organisatie is gecentraliseerd. Individuele dienstverlening en projectbegeleiding van vrijwilligers spelen een belangrijkere rol. Mijn woordkeus moet voorzichtig blijven; het vereist onderzoek om precies in kaart te brengen wat er is gebeurd. En over de organisatie durf ik zonder verdere kennis geen aanmatigende uitspraken te doen. Alleen even Google of social media crawlers inzetten is in elk geval geen optie op goede kennis.
Er zijn nog steeds de oude angsten, bestaansonzekerheid!, en er zijn nieuwe impulsen, denk aan bijvoorbeeld de broodfondsen; de roep om een burger- of basisinkomen; de pogingen financiële levenslopen te redden met investeringen en ETFs.
Meer in het algemeen is de positie van belangenbehartiging in de samenleving veranderd. Er zijn nog steeds de oude angsten, bestaansonzekerheid!, en er zijn nieuwe impulsen, denk aan bijvoorbeeld de broodfondsen; de roep om een burger- of basisinkomen; de pogingen financiële levenslopen te redden met investeringen en ETFs. Belangenbehartigers kampen intussen met een slinkende betalende achterban en moeten een omslag maken. Of moeten ze teruggrijpen op stevige oude waarden als solidariteit en een pensioen voor iedereen? Hoe dat weer trendy te maken? Of is het gewoon een kwestie van en-en? Eén cruciale omstandigheid mag beslist niet over het hoofd worden gezien.
In de integrale economie is loonarbeid niet meer de vaste grondpijler voor burgers.
De integrale economie: de cruciale verandering
Cruciaal is de omstandigheid dat de economie sinds 2000 een ‘integrale economie’ is geworden (Boltanski en Esquerre 2019; Boltanski en Chapello 1999/2005). In de integrale economie is loonarbeid niet meer de vaste grondpijler voor burgers. Veel meer ligt de focus op andere processen van waarde-vermeerdering waarbij de belangrijke pijlers zijn: kapitaal; bezit van en toegang tot grondstoffen; handel; ondernemen; productie van luxe producten en diensten middels storytelling. Dit klinkt wat abstract, maar denk bijvoorbeeld ook aan de platformeconomie om je heen met ebay, airbnb of marktplaats, of aan bezit van onroerend goed.
Sociale bewegingen reageren hierop. Belangenorganisaties zoals de vakbeweging en de ouderenbonden zijn nog meer individuele ledensteun gaan bieden bij van alles: bij verzekeren; bij kortingen op producten en diensten; rechtshulp, hulp bij zelfhulp, hulp bij zelforganisatie. Nog net geen hulp bij beleggen, maar dat – een voorspelling – lijkt me een kwestie van tijd, of misschien gebeurt dat ook al. Maar als je dat doet, en het oorspronkelijke vuur van de beweging vergeet te vertalen naar de toekomst, dan word je inwisselbaar met een bank of een verzekeraar. Want ook die maken mooi clubbladen en zijn goed in zakelijke dienstverlening.
Daarom blijft de essentie, het oorspronkelijke doel, van de pensioen- en ouderenbeweging een helder kompas: een tot-hier-en-niet-verder verdediging van lonen, AOW, pensioenen en pensioenopbouw. Een recht op betaalbaar wonen voor iedereen. Een recht op gelijke behandeling, zonder leeftijdsdiscriminatie. Het steunen van verplichtende maatregelen om de basispensioenen meer te financieren over de kapitaalmarkt, zoals de belasting op (aankoop van) aandelen (EU-voorstel de Duitse minister van finaciële zaken Scholz van eergister, 10/12/2019); vermogensbelasting; erfbelasting.
De undercover zakelijk gemotiveerde inzet voor een sociaal imago kun je betitelen als social-washing.
Social washing
Politieke doelen vormen de kern van sociale bewegingen en dat is het gat in de markt, dat zakelijke dienstverleners links laten liggen. Hoewel? Het erge vind ik nog wel dat de taal zo snel is overgenomen: dure levensverzekeringen brengen geluk en vrijheid; een aanvullende tandartsverzekering zekerheid; en natuurlijk doen we ook nog iets voor kinderen in een sympathiek fonds. De undercover zakelijk gemotiveerde inzet voor een sociaal imago kun je betitelen als social-washing. Het positieve daarvan is dat niemand het alleenrecht of patent heeft op het sociale, of op solidariteit, en dat het goed is dat veel mensen zich daarvoor inzetten. En het positieve is ook dat sociale bewegingen weer nieuwe niches moeten zoeken. Met die ijzersterke tradities als basis. De sociale vragen blijven spannend en actueel, vooral ook in die integrale economie.
Leestip: lees met empathie en ratio De Macht van het Getal over honderd jaar pensioen- en ouderenbeweging en help de kennis over Neerlands sociaal rijke erfgoed naar de 21ste eeuw te teleporteren. Mooi beeldmateriaal ook, die lidmaatschapszegels zijn behoorlijk instagrammable, en pin(terest)able?!
Plus natuurlijk alvast mijn hartelijke felicitaties aan ALLE ANBO-leden met het 120-jarig jubileum: doorbouwen op basis van dit fraaie sociale erfgoed!
En vreemd of niet, even mis ik die stoffige rommelige archiefkelder van (de) ANBO in het fraaie oude Weerdsingelpand in Utrecht! Gelukkig hebben veel stukken nu fysiek onderdak gevonden in het Nationaal Archief in Den Haag. En de Bond voor Staatspensionering vind je in het IISG in Amsterdam.
En de traagheid van browser Netscape mis ik niet!
Literatuur:
– Boltanski, L. en E. Chapello (1999/2005). The new spirit of capitalism. Verso.
– Boltanski, L. en A. Esquerre (2019). Naissance du Capitalism Integrale. Keynote 25 september 2019 Konferenz Great Transformation: Die Zukunft moderner Gesellschaften. Jena. 23-27. September 2019.
– Hertogh, M. 1992. Het debat Staatspensioen 1870-1930. Tilburg: Vakgroep Sociale Zekerheidswetenschap.
– Richardson 1999. De ouderenbeweging in de 21ste eeuw: van gezelligheid via praatpaal, op weg naar een culturele beweging? Lezing, congres ‘Naar een samenleving voor alle leeftijden‘ 10 juni 1999)
– Royers, T. en W. Winters 1984. 100 jaar pensioenstrijd in Nederland 1884-1984. Catalogus bij de tentoonstelling. Leeuwarden.
– Smolenaars, E. 2000. De Macht van het Getal – Honderd jaar pensioen- en ouderenbeweging. Stichting beheer IISG / ANBO, de bond voor vijftig-plussers. Amsterdam/Utrecht.
Voor een uitgebreid notenapparaat, zie in de print-publicatie De Macht van het Getal onder De Noten en het Dankwoord (pag. 111-116; ISBN 90.6961.194.1).
PdF voorbestellen?
Digitalisering hoop ik in het jubileumjaar 2020 rond te krijgen en schrijf ik daarom nog even hier op, als noodzakelijke deadline;) Schrijf me hier even als je belangstelling hebt voor een exemplaar (Epub of PdF), of als je wilt reageren op dit artikel.
Social Research&Journalism 