Een analytisch schijnwerperlicht op de sociale zekerheid, dat wierp Jos Berghman (1949-2014). Het onlangs verschenen Liber Amicorum ter ere van zijn emeritaat herontdekt zijn Rede ‘De onzichtbare sociale zekerheid’. Wie voor de samenleving als geheel geen genoegen neemt met een broodfonds of voedselbonnen en inspiratie zoekt in de fundamentals, de back-bones en het hart van de sociale zekerheid, lees deze rede!

Cover_De_onzichtbare_zekerheid

Het fraaie aan geschriften is dat je er onsterfelijk mee wordt, mits iemand ze herinnert, ook digitaal herinnert. Dan, opnieuw en steeds als iemand erover schrijft, is er weer een stukje afbreuk gedaan aan de sterfelijkheid van de auteur. Schrijven is daarom ook een levensloopelixer, werkt levensverlengend. Deze, licht cryptische en als zingevend troostrijk bedoelde inleiding, permitteer ik me, met respect, omdat Jos Berghman oktober 2014 is overleden, op de ochtend van zijn emeritaat.

Als mijn Doktorvater, de zo mooie Duitse aanspreektitel voor promotor en ook veel mooier natuurlijk dan supervisor, begeleidde Jos Berghman, met Kees Schuyt, mijn proefschrift Plusminus 65 (1999). Kennis- en menskundig behoedde hij me voor heilloze wegen en gaf vrijheid eigen wegen te zoeken. Zeer spijtig is het dat Jos niet van wat de socioloog Rosenmayr ‘späte Freiheit’ noemde, op aarde mag genieten. Wij, aardse lezers, kunnen wel van zijn woorden blijven genieten, bijvoorbeeld van zijn fraaie rede ‘De onzichtbare sociale zekerheid’.

De rede ‘De onzichtbare sociale zekerheid’ (Kluwer, 1986) geeft een analytisch en ontdekkend overzicht van de sociale zekerheid. De rede stond aan de basis van de opgeheven studierichting SocialeZekerheidswetenschap in Tilburg en heeft een stroom van onderzoek voortgebracht. Het liber amicorum dat verscheen ter ere van zijn emeritaat plaatst de rede in een context van navolgend onderzoek en Europees beleid. De rede zelf is analytisch, omdat het geen opsomming is van risico’s en regelingen, maar uitgaat van de achterliggende concepten. Aan bod komen ondermeer sociale risico’s; schade; preventie; Kaufmann’s tweedeling in systemsicherheit en selbstsicherheit. De rede is ontdekkend, omdat Jos Berghman er op zoek is naar onderstromen en lange lijnen.

Een van die onderstromen is de sociale zekerheid als toestand, met een subjectieve belevingscomponent. Het voert terug op de kernvragen: wanneer voelen burgers zich sociaal zeker? Wat is het ‘sociaal minimum’? Waarbij ik me opeens weer herinner dat Jos dit altijd sociaal geëngageerd en met karakter uitsprak als ‘sociaal minimoem’. De door hem gerespecteerde Canadese socioloog John Myles formuleert die subjectieve belevingskern van de sociale zekerheid in het Liber Amicorum kernachtig: ‘Providing the ‘next generation’ with the subjective sense of security to engage in new social, political and economic experiments in search of the ‘good life’ is what social security is all about.’

Maar waarom dat onzichtbare? Onzichtbare sociale zekerheid, daarmee duidde de Rede uit 1986 op ‘die aspecten van de sociale zekerheid die minder in het oog springen, tot nog toe in het maatschappelijk discours vrijwel onaangeroerd bleven’. Een focus op uitkeringen en armen, sociale diensten en curatieve ingrepen was niet genoeg. Preventie verdient meer aandacht, werk en scholing zijn middelen per uitstek om de ‘selbstsicherheit’ te kunnen waarborgen. De werking van het belastingstelsel was een tweede domein van onzichtbaarheid. Hoe zit het met de verdeling van vermogens en de wijze waarop belastingregimes, die al zo lang niet meer nationaal functioneren, hiermee omgaan? Welke effecten heeft dit op de pensioenen?

Vertaald naar het heden lees ik er een pleidooi in om nieuwsgierig te blijven naar belastingheffing -en ontduiking van globaal opererende firma’s. Bij Station Amstel, op het Prins Bernhardplein 200-218, Amsterdam, zijn meer dan 2000 multinationals gevestigd, maar hun logo’s zijn onzichtbaar. Of neem erfenissen, enorme, maar onzichtbare bronnen van ‘pensioen’. Uit de vermogensanalyses van Piketty blijkt dat van de cohorten geboren rond 1970-1980, 12-14 procent van de individuen uit hun erfenis een som geld ontvangen waar de helft van de lager betaalden hun hele leven lang voor moeten werken. De zoektocht naar onaangeroerde thema’s blijft nuttig. Ook is de maatschappelijke uitwerking van die kern van de sociale zekerheid, ‘het je sociaal zeker voelen’, cruciaal om spanningen in de samenleving te kunnen begrijpen.

Als taalfetisjist pleit ik wel voor lezing van het origineel van de ‘onzichtbare rede’. In het overcorrecte academische Engels verzanden nuances en emoties. De door Jos in zijn laatste interview in KU-LeuvenNieuws genoemde ‘slopende bureaucratisering’ in het onderwijs, is in deze zin ook zichtbaar in een vorm van een globalisering der beleidstaal en onderzoek die teksten wat murw maakt en ook lezers sloopt. Ik denk overigens dat dit slechts een begrensde fase in de geschiedenis is. En dat binnenkort weer ieder in zijn eigen taal mag schrijven naarmate Google Translate beter wordt en machines elke nuance van de taal in een fractie van een seconde vertalen. Tot die tijd hebben Vlaamse sociologen de bijzondere gave de Nederlandse taal te bewaken en hun Noorderburen te waarschuwen voor Bedeutungsverluste.

In ‘De onzichtbare sociale zekerheid’ staan prachtige volzinnen, zoals ‘De noden, aspiraties, eisen die daaruit opborrelen worden gefilterd en, dikwijls bij stukjes en beetjes, tot beleid gesmeed in het besluitvormingsproces’ (p.26). Kleine combinaties van woorden lijden meteen onder betekenisverlies in de vertaling; ‘gans de sociale zekerheid’ wordt de ‘social security as a whole’. Het stoere ‘hefboom’ wordt het gevoeld kleverige ‘lever’, het respectvolle ‘Waarde Deleeck’, wordt een normaaltjes ‘Dear Deleeck’. De vertaling klopt wel, maar er gaat gevoelsbetekenis verloren.

Daarom heb ik zojuist demonstratief bij Engelstalig multinational Amazon.co.uk bij de titel ‘De onzichtbare sociale zekerheid: rede’ op de knop gedrukt ‘Added to Wish List’. Amazon belooft mijn wensenlijst te delen met het publiek zodat mijn bestel-droom realiteit wordt. (maar lezers die de PdF willen ontvangen kunnen ook graag op deze blogpost reageren). ‘Added to Wish List’ is een symbolische actie. Bij de sociale zekerheid gaat het immers niet om snel een knop indrukken, maar om de lange historische lijnen der belangenbehartiging van burgers. En de onderstromen. En het fundamentele onderzoek en onderwijs. Dat is levensverlengend.

Bronnen:

1986. De onzichtbare sociale zekerheid. Dr. J. Berghman. Deventer: Kluwer.

2014. Invisible social security revisited – Essays in honour of Jos Berghman. Hans Peeters, Wim van Oorschot, Kees Boos. LannooCampus. EAN 9789401421416 http://www.lannoo.be/invisible-social-security-revisited

2014. Het emeritusevangelie: Jos Berghman. Campuskrant KU-Leuven. Ludo Meyvis http://nieuws.kuleuven.be/node/14140