Soul in de sociologie

Je kunt als individu juist de samenleving beter maken door te weigeren op haar egoïstische eisen in te gaan.

Dat is een recept van Clara Wichmann (1889-1922) dat uitstekend past bij Rerum Novarum. In de encycliek Rerum Novarum (1891) staat de mens in het middelpunt. Net zoals in de publicatie Sociaal Saamhorig Solidair: Rerum Novarum en de nieuwe sociale kwesties (2017) onder redactie van socioloog Erik Sengers. Met interessante bijdragen over Rerum Novarum als belangrijk sociaal document van de katholieke kerk. Over waarom Paus Leo XIII meende een teken te moeten zetten tegen de filosofie van het atheïsme en tegelijkertijd aandacht vroeg voor de strijd tegen het neo-liberalisme. Over het neo-Thomisme en de revival van Thomas van Aquino (1225-1274) en over de kracht van waarden en het vakbondswerk.

Mijn bijdrage ‘De Sociale Kwestie in de 21ste eeuw en de ontdekking van soul in de sociologie‘ (pp.59-70) laat de roomsche sociologie en het christelijk-anarchisme kennis met elkaar maken. En ik eindig bij mijn opdracht om iets te zeggen over de vraag ‘Of er een Roomsche sociologie mogelijk is?’, maar die vraag was alleen te beantwoorden na een flinke omweg. En nadat ik gister de fraaie ARTE-documentaire zag over ‘Europas Muslime’ weet ik zeker dat er ook een islamitische sociologie bestaat. Voor zover dat al niet duidelijk was na het lezen over Ibn Khaldûn zijn Muqaddima.

‘Met een omweg kom ik dan ook tot slot bij de sociologie uit. De omweg is een bewuste keuze, omdat, mede geïnspireerd op het christelijk-sociaal-anarchisme van Wichmann, de samenlevende individuen voorop moeten staan, de mensen, en niet het instituut wetenschap, een wetenschappelijke discipline, de kerk, of instituties in het algemeen.’ (p.60 in: Sociaal Saamhorig Solidair).

En wat betreft een nieuwe sociologie …… daarover schreef ik het volgende: ‘Het lijkt interessant en noodzakelijk de rijke historie der sociologie opnieuw en ietwat anders te zien. Om te vermijden dat sociologen menen het paradigmatisch grotendeels met elkaar eens te zijn. Eén paradigma duidt op stilstand, naar Kuhn van acceptatie van wat ‘normale wetenschap’ is, in het overheersende paradigma hoeft wetenschap alleen nog maar beter gecommuniceerd te worden. Het doel is dan verworden tot betere, populairdere communicatie voor wat degenen met macht, of in control, al doen, of willen doen (McCLung Lee 1973). Stel, wat als August Comte achteraf niet zo bejubeld en bevestigd als grondlegger van de sociologie was geweest, en tijdgenoot Harriet Martineau invloedrijker geweest. Martineau noemde de observerende studie van mensen in de samenleving in 1838 A Science of Morals and Manners. Wat als Ibn Khaldun als voorloper tot de klassieke canon was beschouwd? Of stel, Aengenent was zijn vakgebied zo blijven noemen: ‘de filosofische studie van het sociale vraagstuk’. Zijn leerboek had dan niet Leerboek der Sociologie geheten, maar ‘Leerboek der Filosofische studie van het sociale vraagstuk’. Had men dan andere benaderingen ‘de Mathematische studie van het sociale vraagstuk’ genoemd? Of had Wichmann’s titel, ‘de filosofie van de samenleving’ zich misschien doorgezet?

Er zijn nogal wat van dergelijke, ‘vergeten’ historische dwarsverbindingen tussen sociale wetenschappen en geesteswetenschappen. En geloofsovertuiging? Kun je Roomsch socioloog zijn? Vraagt Erik Sengers zich af in zijn biografie over bisschop Aengenent. Mijn antwoord luidt bevestigend, ja, want perspectief en vooruitgang gaat niet over wat ‘is’, maar over wat je kunt en wilt. Het is dus niet altijd wat er mag en past binnen het dominante wetenschapsparadigma. Zoals Rerum Novarum ook niet ‘logisch’ of normaal was, maar wel geordend bezielend werkte, tegen een strikte marktordening inging en bepaalde groepen – vooral die met ‘onvolledig levensrecht’ – durfde te steunen.

Het denken vanuit parallelle werelden, vanuit vergeten werelden, vanuit andere paradigma’s met helder geëxpliciteerde standpunten, leidt vermoedelijk tot meer nieuwe ontdekkingen. Dus ja, een Roomsch socioloog, of een Islamitisch socioloog, ik ben nieuwsgierig. Een Universiteit voor Humanistiek: ja, goed voor mooi onderzoek. Latijns-Amerikaanse sociologie, Afrikaanse sociologie, laat ons met Keim (2008) nieuwsgierig zijn naar contra-hegemonieën. Een mathematische sociologie: uit het spel met de data en de variabelen kunnen nieuwe verbanden opduiken, andere ideeën gaan leven. Spannend. Ook deze richting dient zich te verantwoorden als het gaat om theorie-geladen feiten en uitgangspunten, zoals sinds Kant elk denken een a priori heeft. En niet alleen de Angelsaksische academische tijdschriften zijn de moeite waard, ook de Central and Eastern European Online Library (CEEOL.com) is een kennisparadijs. En die avontuurlijke ontdekkingen kunnen samengaan met een heldere explicitering van je uitgangspunten, omdat je ook het a priori wilt ontdekken en aanscherpen.’ (pag. 68 in: Sociaal Saamhorig Solidair)

Keim, Wiebke (2008). Zum konterhegemonialen Potential afrikanischer und lateinamerikanischer Soziologien. Bielefeld: transcript Verlag.

Martineau, Harriet (1838). How to observe: Morals and Manners. London: Charles Knight.

McClung Lee, Alfred (1973). Toward Humanist Sociology. New Jersey: Prentice-Hall.

Meijer-Wichmann, Clara (1924). Bevrijding. Opstellen. Arnhem: Van Loghum Slaterus & Visser.

Lees vooral alle bijdragen in hun geheel in: Sociaal Saamhorig Solidair: Rerum Novarum en de nieuwe sociale kwesties (2017) Erik Sengers (red.). Centrum voor de Sociale Leer van de Kerk. ISBN 5 800121 319198