De Dresdner dirigent Hartmut Haenchen is Duits en Nederlands en over zijn land zegt hij: “Het is moeilijk uit te leggen, dat ik in een land terugkom dat ik niet verlaten heb. Er is zoveel veranderd. Niemand wil de oude tijden terug, maar het is niet gelukkig gegaan. Toch is het onder de streep beter dan voorheen.”
Saksen, Dresden en de schoonheid van muziek; stilstand is ook vooruitgang. Denkend aan de sociale balans tussen de maatschappelijke sferen en ter gelegenheid van 30 jaar Val van de Muur en de vreedzame opstand van burgers in de DDR (1989-2019), plaats ik dit artikel digitaal. Dit artikel is gepubliceerd in de glossy Duitsland Magazine, voorjaar 2003. De uitspraken zijn dan ook te lezen in de context van 2003. Tijdoverstijgend zijn de romantiek, de verbinding door cultuur en de gouden rand aan de Mauerfall.
Hartmut Haenchen en Mahler
Dresden is weer toegankelijk voor kunst- en cultuurliefhebbers. Na het hoog water van afgelopen zomer (in 2003, ES) openden musea en concertzalen hun deuren. Dirigent Hartmut Haenchen, intendant van de Dresdner Musikfestspiele: “Nergens vind je zo’n concentratie van cultuur in een stad van slechts een half miljoen inwoners.”
Vlak na de overstromingen vond in de barokke Kreuzkirche een bijzonder concert plaats. Hartmut Haenchen, meer dan zestien jaar chefdirigent van het Nederlands Philharmonisch Orkest en geboren en getogen Dresdner, gaf een benefietconcert. Het concert maakte veel los. Haenchen: “Ik zie muziek nooit alleen als entertainment. De achtste van Mahler speelden we. Die muziek biedt troost. Zo’n moment op zo’n plek. Daar gebeurde iets wat in een normale concertzaal niet gebeurt.”
Cultuurstad Dresden
Haenchen is Dresdner en Amsterdammer. Hij heeft er zich wel eens over verbaasd dat Dresden in Nederland zo onbekend is. Zoals het hele oosten nog onbekend is. “Maar Dresden is hoofdstad van een land, Sachsen, met een cultuur van duizend jaar. Sächsisch is de taal waarin Luther de bijbel vertaalde. Dresden is een ongelofelijke cultuurstad.”, aldus Haenchen.
In de negentiende eeuw genoot Dresden faam als cultureel en economisch centrum. De grootste porseleinverzameling ter wereld herinnert aan die tijd en de musea met oude meesters als Rafael, Titiaan, Rubens en Rembrandt. Culturele faam en prachtige ligging aan de Elbe bezorgden Dresden de bijnaam ‘Florence van het Noorden’. Veel Amerikaanse, Japanse en Zwitserse bezoekers trekken naar de stad.
Menig Duits schrijver en componist, van Schiller tot Wagner en Carl Maria von Weber, hield zich in Dresden op. Van recenter datum is de faam van jeugdboekenschrijvers als Karl May (Winnetou) en Erich Kästner (Emil). Harry Mulisch beschreef Dresden na een bezoek aan de door de tweede wereldoorlog zwaar toegetakelde stad in zijn roman Het stenen bruidsbed.
Muziekgeschiedenis
Hartmut Haenchen ziet de romantiek van de stad onlosmakelijk verbonden met het recentere verleden. Haenchen: ‘”Dresden heeft juist een grote spanning.” Barok, neo-classicisme, romantiek, industrialisatie en socialisme beïnvloedden de stad. Haenchen: “Op de hoofdplaats van Dresden bijvoorbeeld, staat het Kulturpalast, een heel lelijk gebouw. Het ideaal van het socialisme. Daar organiseer ik ook een uitvoering. Ik geef concerten in een nog kapotte ruimte. We maken een muzikale wandeling van de ene locatie naar de andere, van het ene concert naar het andere, afgesloten met vuurwerk. We keren terug naar de traditie van de Dresdner muziekgeschiedenis, met Wagner die in het Palais im großen Garten de negende symfonie van Beethoven heeft gedirigeerd.”
Als intendant van de Dresdner Musikfestspiele organiseert Haenchen veel muziekuitvoeringen op bijzondere locatie. De prestigieuze Dresdner Musikfestspiele is een groot muziekfestijn dat ook aandacht besteedt aan de kruisbestuiving van muziek, literatuur en beeldende kunst. Haenchen is voor zes jaar aangesteld: “Dit jaar (2003) zijn er veel open air voorstellingen, ook buiten de stad. Ik laat sterren van morgen, jonge mensen, in prachtige oude kastelen aan de Elbe spelen. Ik laat het complete oeuvre van Wagner op de Wagner Wiese horen, dat is het weiland waar Wagner op uit keek toen hij zijn Lohengrin schreef. In een boerenhuis hield hij een werkvakantie en heeft uit dat raam gekeken, op die weide. Ik wil laten zien onder welke omstandigheden creatieve geesten zoals Wagner componeerden.” In de stad Meißen, de vroegere, middeleeuwse hoofdstad van Sachsen, bieden de Festspiele een life muziekmarathon met drie dagen en nachten lang concerten.
“Eine Geisteserfahrung. Daar ligt eigenlijk alles.”
Haenchen woont nu (2003 ES) half in Amsterdam, half in Dresden. In Amsterdam beleefde hij successen met het Nederlands Philharmonisch Orkest en de Nederlandse Opera. In Dresden liggen zijn muzikale wortels. De Kreuzkirche, waar hij het hoog water benefietconcert gaf, is zijn favoriete plek. De kerk is na de oorlog heel sober weer opgebouwd; alleen de buitenmuren zijn hersteld, zonder verdere opsmuk en de kerk heeft met 3.500 zitplaatsen de allure van een grote concertzaal. “Ik ben opgegroeid in deze kerk. Ik heb meegewerkt de kerk op te bouwen door benefietconcerten na de oorlog.” Met het Dresdener Kreuzchor is hij zanger en dirigent geworden. Haenchen: “Eine Geisteserfahrung. Daar ligt eigenlijk alles.”
DDR, cultuur en weerstand
Voor de Festspiele keert hij terug naar zijn geboorteland, zestien jaar nadat hij Dresden gedwongen door het politieke regime moest verlaten. “In de DDR was cultuur het enige waar mensen hun weerstand kwijt konden. Op gegeven moment kon ik niet meer blijven. Ik moest om politieke redenen weg. ” Toch keert hij niet terug naar het land dat hij verliet. Hij verliet de DDR en komt terug in de Bondsrepubliek. Dirigent Haenchen: “Het is moeilijk uit te leggen, dat ik in een land terugkom dat ik niet verlaten heb. Er is zoveel veranderd. Niemand wil de oude tijden terug, maar het is niet gelukkig gegaan. Toch is het onder de streep beter dan voorheen.”
De Elbe, het Schloss, de Semperopera
Ook voor hemzelf. Hij is niet langer outcast in eigen land. “Toen ik nog in Dresden woonde, was ik geen lid van de partij en kon ik moeilijk aan een woning komen. In 1987 veranderde dat al en destijds mocht ik een huis kopen. Op een prachtige plek, typisch Dresden, boven op een heuvel, met zicht op de Elbe, het Schloss, de Semperopera. De hele stad aan je voeten. Het is een nieuwe ervaring.”
Nieuwe ervaringen wil hij ook teweegbrengen met zijn muziekprogrammering. Het principiële idee is om het publiek vanuit het bekende het onbekende te laten ontdekken. De Dresdner kennen Richard Wagner, ze kennen niet de muziek van Wagneriaan Hugo Wolf. Wagner en Wolf is een belangrijk thema. Haenchen: “Dresdners hebben wel eens de neiging zichzelf als navel van de wereld te zien. Misschien omdat het in een dal ligt. Ze kijken niet over de bergen heen. Ik wil het positieve uit Dresden brengen en van daaruit naar buiten kijken.”
Voor Nederlanders werkt het niet anders. “Ik wil bekende dingen brengen: Hans Liberg, Harry Mulisch, het Nederlands Philharmonisch Orkest. En daartegenover de prachtige, voor Nederlanders onbekende dingen zetten. Het Sächsische Vokalensemble, het prachtige Kreuzchor.” En trots vertelt hij: “Binnen drie weken was 33% van de kaartjes voor de Musikfestspiele verkocht. Veel ook aan Nederlanders. Dat vind ik heerlijk, omdat ik zo lang in Nederland werkte. Het is bijzonder mooi deze verbinding te kunnen maken.”
*Dit artikel is eerder gepubliceerd in de glossy print Duitsland Magazine, voorjaar 2003.
Ik vroeg me even af met hoeveel steden samen Dresden zich ‘Florence van het Noorden’ noemt, maar dat blijkt mee te vallen. En eigenlijk doet het er ook niet toe in deze context, de vleug Zuid-Europese cultuur enthousiasmeert, het geeft een gouden rand aan een door oorlog en dictaturen toegetakelde stad.
En in 2019 geeft het lezen van dit artikel weer een gouden rand aan de Val van de Muur. Mooier dan ‘Val van de Muur’, vind ik het samengestelde Duitse woord ‘Mauerfall’: met een knipoog naar het Engels gaat Mauerfall om de Herfst van de Muur. Daarmee kun je fijn door-metaforiseren:) Ik zou zeggen: pluk vooral ook de lente en de zomer.
Social Research&Journalism 